Αρχές Μαρτίου δημοσιεύσαμε στο Liberal την είδηση αγοράς σε ξένο οίκο, ενός πορτρέτου του Τζόρτζιο ντε Κίρικο που φέρει την υπογραφή του Γιώργου Μπουζιάνη (Πορτρέτο του Τζόρτζιο ντε Κίρικο από τον Μπουζιάνη δημοπρατήθηκε στην Ουάσιγκτον).
Η σημασία των δύο προσώπων για την εγχώρια και διεθνή τέχνη κέντρισε το ενδιαφέρον της στήλης, καθώς οι δύο ζωγράφοι συνδέθηκαν από τα κρίσιμα χρόνια της σπουδής στην Αθήνα (1900 έως το 1906). Ο Μπουζιάνης, όπως φανερώνει η σωζόμενη αλληλογραφία του, είχε μεγάλη εκτίμηση στον ντε Κίρικο και τον αδελφό του, Αλμπέρτο Σαβίνιο.
Πορτρέτο του ντε Κίρικο, από τον Μπουζιάνη
Το έργο στις φωτογραφίες του αμερικανικού οίκου 1stBid δεν παρουσιάζεται με υψηλή ευκρίνεια, όμως, στο πίσω μέρος του φέρει σφραγίδες και γνωμάτευση γνησιότητας του καθηγητή Δημήτριου Δεληγιάννη (του ιστορικού τέχνης, θυμίζουμε, που μας έδωσε το βιβλίο - μονογραφία για τη ζωγραφική του Γ. Μπουζιάνη).
Η πίσω όψη του πορτρέτου με σφραγίδα πιστοποίησης και υπογραφή
Ο Δ. Δεληγιάννης έφυγε από τη ζωή το 2008 και δεν είχε δημοσιεύσει τίποτε σχετικό, παρά τη σημασία του πορτρέτου. Επίσης, το έργο δεν υπάρχει ούτε ως αναφορά σε κανένα αρχείο. Θέλοντας να μάθουμε περισσότερα, ζητήσαμε τα φώτα του Γιώργου Μαστρογιάννη που έχει 25χρονη εμπειρία στο επάγγελμα του συντηρητή έργων τέχνης, αλλά και από τη θέση ευθύνης στο κομμάτι της συντήρησης του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών. Γράφει, λοιπόν, ο κ. Μαστρογιάννης στο Liberal:
«Χρειάζεται να ξεκινήσω με μια απαραίτητη επισήμανση: το έργο δεν το έχω δει και δεν το έχω εξετάσει ποτέ από κοντά και επομένως δεν ισχυρίζομαι τίποτα για αυτό. Δεν θα εκφράσω καμία άποψη για την ζωγραφική ποιότητα ή την πινελιά του ζωγράφου και άλλα σχετικά, καθώς δεν είναι το αντικείμενο με το οποίο ασχολούμαι. Οφείλω όμως να κοινοποιήσω κάποιους σοβαρούς ενδοιασμούς που προέκυψαν, παρατηρώντας το έργο.
Τα τελευταία χρόνια και μέσα στην οικονομική κρίση, η ελληνική αγορά τέχνης έχει κατακλιστεί με έργα προς διάθεση αφού οι πωλητές είναι πολύ περισσότεροι από τους αγοραστές. Μέσα σε αυτή την υπερπροσφορά εμφανίζονται και πάρα πολλά νέα αδημοσίευτα και άγνωστα έργα που άρχισαν να διακινούνται αρχικά χέρι με χέρι μεταξύ διαφόρων εμπόρων και συλλεκτών. Σε αυτά περιλαμβάνονται είτε ακουαρέλες είτε έργα σε λάδι και αφορούν κυρίως Έλληνες ζωγράφους από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και το 1980 μερικές φορές. Δυστυχώς τα περισσότερα από αυτά μετά από εργαστηριακό έλεγχο προκύπτουν πως είναι πλαστά. Εμφανίζουν δε σχεδόν όλα κάποιες ομοιότητες ορατές με γυμνό οφθαλμό.
Πρόκειται για έργα συχνά μικρών και μεσαίων διαστάσεων, τα οποία εκ των πραγμάτων έχουν και σχετικά χαμηλή εμπορική αξία, ώστε να μπορούν να διακινηθούν χέρι με χέρι ως μεγάλες ευκαιρίες.
Στο πίσω μέρος τους φέρουν γνωματεύσεις γνησιότητας και σφραγίδες επιφανών ιστορικών τέχνης, οι οποίοι όμως πάντα δεν είναι εν ζωή και δεν υπάρχει πουθενά αρχείο των γνωματεύσεων που έχουν κάνει. Ακόμα μπορεί να υπάρχουν αφιερώσεις του καλλιτέχνη στον πρώτο ιδιοκτήτη, σφραγίδες άγνωστων συλλογών και ότι άλλο μπορεί να ενθουσιάσει τον απονήρευτο αγοραστή.
Είναι πάντα τεχνητά παλαιωμένα ώστε να μπορούν να δικαιολογήσουν την ηλικία τους.
Τα έργα αυτά μιμούνται με εξαιρετικό τρόπο το εκφραστικό ύφος του καλλιτέχνη, ομοιάζουν με δημοσιευμένα έργα, αλλά παρουσιάζουν διαφορές ώστε να μπορούν να δικαιολογήσουν άλλη μία παραλλαγή στο γνωστό θέμα. Να σημειώσω εδώ πως έργα τα οποία εξέτασα και αποδείχθηκαν πλαστά, είχαν εξεταστεί από σύγχρονους ιστορικούς τέχνης οι οποίοι τα είχαν αποδεχθεί ως εξαιρετικά έργα του καλλιτέχνη.
Ένα άλλο κοινό σημείο είναι η προέλευση. Τα πράγματα θολώνουν πάντα μόλις αρχίζει η αναζήτηση της προέλευσης, όπου αναφέρεται μια αλυσίδα ιδιοκτητών όπου κανένα όνομα προηγούμενου κατόχου δεν μπορεί να διασταυρωθεί, έχει όμως μία αληθοφανή βάση. Τα έργα αλλάζουν χέρια με κύριο δέλεαρ την χαμηλή τιμή και με την εμπιστοσύνη που δείχνει ο αγοραστής στις σφραγίδες και τα πιστοποιητικά γνησιότητας, στην άψογη εκτέλεση του έργου, το οποίο φαίνεται πως είναι παλιό.
Οι ομοιότητες μεταξύ αυτών των έργων δεν σταματούν εδώ αλλά απαιτούν εργαστηριακό έλεγχο για να εντοπιστούν.
Στην πραγματικότητα όμως από πίσω κρύβονται πολύ καλά εργαστήρια παραγωγής πλαστών έργων που δρουν ανενόχλητα, καθώς σχεδόν ποτέ τέτοιες περιπτώσεις δεν φτάνουν στην δικαιοσύνη. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση Διαμαντή Διαμαντίδη, αλλά ήταν αγοραπωλησία δύο και πλέον εκατομμυρίων από μεγάλη δημοπρασία και όχι μερικών χιλιάδων μεταξύ ιδιωτών».
Επιλογικά στο έργο
Εκτός από τον κ. Μαστρογιάννη, επικοινωνήσαμε με ιστορικό τέχνης που γνωρίζει καλά το έργο του Μπουζιάνη, όμως, προτίμησε να μην τοποθετηθεί δημοσίως. Επιβεβαίωσε ότι το πορτρέτο δεν έχει καταγραφεί πουθενά και παρατήρησε πως ο ζωγράφος σε κανένα έργο του δεν έχει αποδώσει με τόση φροντίδα τα παπούτσια και το κάτω μέρος των ποδιών του απεικονιζόμενου.
Αν η ημερομηνία του έργου είναι 1931 (καθώς η φωτογραφία δεν είναι ευδιάκριτη), τότε ανήκει στην περίοδο του Παρισιού, όπου οι δύο άνδρες είχαν πράγματι συναντηθεί, σύμφωνα με τον Μπουζιάνη. Γεννημένος το 1888 στο Βόλο, ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο θα πρέπει να ήταν στο Παρίσι 43 χρόνων την περίοδο που βρέθηκαν για τελευταία φορά (παραθέτουμε δύο φωτογραφίες του καλλιτέχνη). Ωστόσο, στο πορτρέτο βλέπουμε εμφανώς έναν νεότερο στα χρόνια άνδρα.
Ο ντε Κίρικο στο εργαστήριό του στο Παρίσι π. 1928. Πηγή: fondazionedechirico
Ο ζωγράφος στη Φλωρεντία το 1932. Πηγή: fondazionedechirico
Νέοι, βεβαίως, οι δύο ζωγράφοι μοιράστηκαν το 1908, για λίγο διάστημα, ένα ατελιέ στο Μόναχο όπου σπούδαζαν, ωσότου ο ντε Κίρικο έφυγε για την Ιταλία το καλοκαίρι του επόμενου χρόνου.
Ο ντε Κίρικο στο Μόναχο το 1907. Πηγή fondazionedechirico
Σε έργα της συγκεκριμένης περιόδου που αναζητήσαμε στον κατάλογο του Δ. Δεληγιάννη, όσο και στο βιβλίο του γερού γνώστη και συλλέκτη Βασίλη Βαλαμπού, δεν βρήκαμε ομοιότητες με το πορτρέτο της δημοπρασίας.
Σε όσα μας επισημαίνει ο συντηρητής καλό είναι ο αναγνώστης να κρατήσει αυτό: οι γνωματεύσεις και οι σφραγίδες από ειδήμονες δεν διασφαλίζουν πάντα τη γνησιότητα του έργου, καθώς πλαστογραφούνται ακόμη κι αυτές.
Εκτός από συντηρητής έργων τέχνης Τ.Ε., ο Γεώργιος Μαστρογιάννης είναι μουσειολόγος Μ.Α. και μας έχει χαρίσει λαμπρές εκθέσεις στο ιστορικό μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία.
