«Με πήρε πριν από δέκα με δεκαπέντε λεπτά ο –με συγχωρείτε, ποιο είναι το όνομα του μόνιμου γραμματέα; (Ματς Μαλμ, τον πληροφορεί στη γραμμή ο συνομιλητής του)- και σκέφτηκα ότι είναι φάρσα. Αλήθεια έτσι σκέφτηκα, διότι όπως γνωρίζετε αυτά τα πράγματα κυκλοφορούν επί εβδομάδες ή και μήνες νωρίτερα για το ποιος τελικά θα είναι, ποιοι είναι οι υποψήφιοι. Δεν είναι κάτι που το είχα στο μυαλό μου, απλώς σκεφτόμουν “αναρωτιέμαι ποιος θα το πάρει”.»
Και την ίδια στιγμή που ο Τανζανός Αμπντουλραζάκ Γκούρνα μάθαινε στην τηλεφωνική γραμμή πως πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021, εμείς στην Ελλάδα προσπαθούσαμε να συλλαβίσουμε το όνομά του.
Όχι, δεν έχει μεταφραστεί στη χώρα μας και βέβαια δεν έπαιζε καθόλου στα προγνωστικά.
Για μια ακόμα φορά η Σουηδική Ακαδημία μας ξάφνιαζε, κι έκανε πολλούς ακόμα και να αναρωτιούνται, δική τους η βράβευση με σκοπιμότητα; Ή δική μας η εκδοτική αδιαφορία αντιθέτως;
«Το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2021 θα απονεμηθεί στον Τανζανό συγγραφέα Abdulrazak Gurnah που γεννήθηκε στη Ζανζιβάρη και ζει στην Αγγλία», μόλις ανακοινώθηκε την Πέμπτη το μεσημέρι από τη Σουηδική Ακαδημία μαζί με το σκεπτικό: «για τη μεγάλη ευαισθησία στην παρουσίαση των επιπτώσεων της αποικιοκρατίας και της μοίρας των προσφύγων στον μεταιχμιακό χώρο μεταξύ ηπείρων και πολιτισμών».
Πολλοί οι πρόσφυγες στις μέρες μας και έτσι καθαρίζουμε, πιστέψαμε. Ή όχι; «Aποικιοκρατία, πρόσφυγες και ταυτότητα: αυτοί είναι οι τρεις βασικοί άξονες του έργου του γεννημένου το 1948 στη Ζανζιβάρη συγγραφέα που η Σουηδική Ακαδημία επέλεξε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2021 να τιμήσει».
Ποιος είναι ο Αμπντουλραζάκ Γκούρνα
Γεννημένος στη Ζανζιβάρη το 1948, ο Γκούρνα αναγκάστηκε στη διάρκεια των ταραχών της επανάστασης του 1964 να μεταναστεύσει στην Αγγλία, όπου ζει έκτοτε, με ένα μικρό διάστημα κατά το οποίο διέμεινε και εργάστηκε στη Νιγηρία, το 1980-1983. Άρχισε να γράφει σε ηλικία 21 ετών, επιλέγοντας ως γλώσσα τα αγγλικά, ενώ μητρική του γλώσσα είναι τα σουαχίλι.
Το πιο γνωστό του μυθιστόρημα είναι ο «Παράδεισος» (Paradise), το οποίο βρέθηκε στη βραχεία λίστα για το Βραβείο Μπούκερ το 1994. Στο μυθιστόρημα, με προφανείς αναφορές στον Γιόζεφ Κόνραντ, παρακολουθούμε το ταξίδι του αθώου πρωταγωνιστή στην καρδιά του σκότους. Ένα κοινωνικό και πολιτικό μυθιστόρημα που είναι ταυτόχρονα μια ιστορία ενηλικίωσης αλλά και μια θλιβερή ιστορία αγάπης.
Άλλα έργα του, τα μυθιστορήματα: «Memory of Departure» (1987), «Pilgrims Way» (1988), «Dottie» (1990), «Admiring Silence» (1996), «By the Sea» (2001), «Desertion» (2005), «The Last Gift» (2011), «Gravel Heart» (2017), «Afterlives» (2020) και η συλλογή διηγημάτων «My Mother Lived on a Farm in Africa» (2006).
Ο Αμπντουλραζάκ Γκούρνα ήταν καθηγητής στο Τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Κεντ, από όπου πρόσφατα συνταξιοδοτήθηκε, εστιάζοντας το ερευνητικό του ενδιαφέρον σε ζητήματα που αφορούν την αποικιοκρατία στην Αφρική, στην Καραϊβική και στην Ινδία. Επιμελήθηκε δύο τόμους με έργα αφρικανών συγγραφέων (Essays on African Writing), έναν τόμο για τον Σάλμαν Ράσντι (A Companion to Salman Rushdie, 2007) ενώ στη διάρκεια της ακαδημαϊκής καριέρας του επέβλεψε ερευνητικά προγράμματα γύρω από το έργο του Β. Σ. Νάιπολ, του Άντονι Μπέρτζες, του Σάλμαν Ράσντι και άλλων.
Το έργο του
Παρουσιάζοντας το έργο του φετινού νομπελίστα ο Άντερ Όλσον, πρόεδρος της επιτροπής, σχολίασε: «απέχει από τις στερεοτυπικές περιγραφές και ανοίγει το βλέμμα μας σε μια Ανατολική Αφρική με μεγάλη πολιτισμική ποικιλομορφία, εντελώς ανοίκεια στους ανθρώπους που ζουν σε άλλα μέρη του κόσμου[…] Ο Γκούρνα έχει μελετήσει συστηματικά και με πολλή ευαισθησία τις επιπτώσεις της αποικιοκρατίας στις χώρες της Ανατολικής Αφρικής και τις επιδράσεις της στη ζωή των ξεριζωμένων μεταναστών».
«Στο λογοτεχνικό σύμπαν του Γκούρνα τα πάντα είναι ρευστά, οι αναμνήσεις, τα ονόματα και οι ταυτότητες… Πρόκειται για μια διερεύνηση αυτών των ζητημάτων που δεν τελειώνει ποτέ, που διακινείται από ένα διανοητικό πάθος το οποίο διακρίνει όλα τα βιβλία του, από το πρώτο ως το τελευταίο».
Η επιμελήτρια των βιβλίων του Αλεξάνδρα Πρίνγκελ τον χαρακτήρισε «έναν από τους σπουδαιότερους ζώντες αφρικανούς συγγραφείς», του οποίου το έργο, όμως, ήταν ως τώρα παραγνωρισμένο. «Πάντα τον απασχολούσε ο ξεριζωμός, αλλά γράφει για τους ανθρώπους που τους τραβούν από τη γη τους, τους ξεριζώνουν και τους στέλνουν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με τρόπο όμορφο και σαγηνευτικό.»
Τo τελευταίο του μυθιστόρημα, «Afterlives» αφορά κάποιον που τον απήγαγαν παιδί γερμανικά αποικιοκρατικά στρατεύματα και επιστρέφει στο χωριό του αργότερα ως ενήλικας πολεμώντας σε έναν πόλεμο ενάντια στους ανθρώπους της φυλής του.
Βράβευση
Η τηλεφωνική ανακοίνωση από τον γενικό γραμματέα της Σουηδικής Ακαδημίας τον βρήκε στην κουζίνα του. Λίγο μετά, μιλώντας με τον Άνταμ Σμιθ από τον ιστότοπο του Βραβείου Νόμπελ θα του πει πως «Ακόμα το χωνεύω».
Μιλώντας για το σκεπτικό της λογοτεχνίας του αλλά και για τη σημερινή κατάσταση, ακολούθως, θα δηλώσει: «Οι άνθρωποι μετακινούνται σε όλο τον κόσμο. Πιστεύω πως είναι ένα φαινόμενο, ειδικότερα οι μετακινήσεις ανθρώπων από την Αφρική προς την Ευρώπη που είναι σχετικά καινούργιο φαινόμενο, ενώ βέβαια, το αντίστροφο, οι Ευρωπαίοι να φεύγουν κατά κύματα προς τον υπόλοιπο κόσμο δεν είναι καθόλου καινούργιο. Το βλέπουμε εδώ και αιώνες.
Ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι στην Ευρώπη, πολλοί άνθρωποι στην Ευρώπη, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, δυσκολεύονται να συμβιβαστούν με αυτό είναι, κοντολογίς, ένα είδος τσιγκουνιάς, λες και ό,τι υπάρχει δεν φτάνει για όλους. Την ώρα που πολλοί από όσους καταφθάνουν έρχονται εξαιτίας μεγάλης ανάγκης και επειδή, ξεκάθαρα, έχουν κάτι να προσφέρουν. Δεν έρχονται με άδεια χέρια. Πολλοί από αυτούς είναι ταλαντούχοι άνθρωποι γεμάτοι ενέργεια που έχουν κάτι να δώσουν.
Αυτός λοιπόν είναι ίσως ένας τρόπος να σκεφτούμε τα πράγματα. Δεν παίρνεις ανθρώπους λες και είναι απλώς κάτι τιποτένιοι, χτυπημένοι από την ανέχεια. Δείτε το σαν παροχή βοήθειας σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη αλλά και που μπορούν να συνεισφέρουν.»
Για την διαδικασία της γραφής θα υποστηρίξει: «Ξέρετε, οι συγγραφείς γράφουν επί δεκαετίες, δεν μπορείς να το κάνεις αυτό αν το μισείς. Αλλά, φαντάζομαι πως είναι τόσο η χαρά του να κάνεις πράγματα, να δημιουργείς, να το κάνεις σωστά όσο και η χαρά να περνάς ένα μήνυμα, να δίνεις χαρά, να παρουσιάζεις θέσεις, απόψεις, να πείθεις, όλα αυτά τα πράγματα.»
Όσο για τα διαδικαστικά τώρα και λόγω της συνεχιζόμενης πανδημίας, η καθιερωμένη τελετή απονομής και οι ομιλίες των βραβευθέντων δεν θα γίνουν τον Δεκέμβριο στη Στοκχόλμη αλλά στους τόπους κατοικίας τους και θα μεταδοθούν τηλεοπτικά και διαδικτυακά. Οι βραβευθέντες του 2020 και του 2021 θα προσκληθούν σε επίσημη τελετή στη Στοκχόλμη όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν. Το βραβείο συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο δέκα εκατομμυρίων σουηδικών κορονών.
Στατιστικές
Ο Γκούρνα είναι ο πρώτος Τανζανός συγγραφέας που τιμάται με το βραβείο και ο πρώτος Αφρικανός που τιμάται με το Νομπέλ μετά τον Νιγηριανό Γουόλε Σογίνα το 1986. Από το 1901 απονεμήθηκαν 113 Νόμπελ Λογοτεχνίας, ενώ τέσσερις φορές το βραβείο δόθηκε εξ ημισείας. Μόλις δεκαέξι γυναίκες συγγραφείς έχουν τιμηθεί με το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο.
Διαβάζουμε πως ο Ρανταγιάρντ Κίπλιγκ που τιμήθηκε το 1907 σε ηλικία 41 ετών ήταν ο νεώτερος και η μεγαλύτερη το 2007 και στα 88 της χρόνια η Ντόρις Λέσσινγκ. Ενώ πολλά φαβορί και σημαντικοί συγγραφείς δεν βραβεύτηκαν ποτέ τους.
Αρκετοί δεν προτάθηκαν καν, ανάμεσά τους οι Τζέιμς Τζόις, Μάρσελ Προυστ, Λέων Τολστόι, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Τζωρτζ Όργουελ, Ερρίκος Ίψεν, Άρθουρ Μίλλερ, Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, Βιρτζίνια Γουλφ και οι δικοί μας Νίκος Καζαντζάκης και Γιάννης Ρίτσος. Για να μην πούμε για τους Μίλαν Κούντερα, Χαρούκι Μουρακάμι, Ισμαήλ Κανταρέ που μπαινοβγαίνουν.
Πώς φτάνει η Σουηδική Ακαδημία στην τελική απόφαση; Ακαδημαϊκοί, μελετητές, συγγραφείς από όλο τον κόσμο που έχουν πρόσκληση από την Ακαδημία υποβάλουν προτάσεις και έτσι δημιουργείται μια πρώτη μακρά λίστα διακοσίων είκοσι ονομάτων. Τα μέλη της Επιτροπής με την βοήθεια και τις υποδείξεις αυτών των εξουσιοδοτημένων συμβούλων τους αρχίζουν να αποκλείουν ονόματα μέχρι να καταλήξουν σε μια εικοσάδα. Μελετούν εξαντλητικά το έργο των είκοσι για να καταλήξουν λίγο πριν από την τελική επιλογή στη μικρή λίστα των πέντε. Όλα τα άλλα είναι ιστορία της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας.
