Η έξαρση της πολιτικής «μέτα-αληθινής» επιχειρηματολογίας υποδηλώνει ότι ζούμε σε μια ιδιαίτερη ιστορική περίοδο όσον αφορά την ισορροπία μεταξύ συναισθήματος και λογικής. Η εποχή της μέτα-αλήθειας έχει αιφνιδιάσει πολλούς, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες τάσεις. Εδώ και αρκετά χρόνια βιώνουμε μια σταδιακή μετάβαση από τα επιστημονικά δεδομένα και το ορθολογικό λόγο, σε συμπεριφορές που βασίζονται σε συναισθήματα, θεωρίες συνομωσίας ή ψευδοεπιστήμες.
Παρά τις «περίεργες» συζητήσεις που πολλαπλασιάζονταν στα κοινωνικά δίκτυα ή τις παλαβές θεωρίες συνωμοσίας που ξεπηδούσαν συνήθως στις ΗΠΑ (π.χ. QANON), το μέγεθος του προβλήματος έγινε πραγματικά αντιληπτό την εποχή της πανδημίας.
Μία πρόσφατα δημοσιευμένη έρευνα (Νοέμβριος 2021) χρησιμοποιεί γλωσσική ανάλυση προκειμένου να καταδείξει ότι η άνοδος της επιχειρηματολογίας, που δεν βασίζεται σε αληθινά γεγονότα, μπορεί ίσως να κατανοηθεί ως μέρος μιας βαθύτερης αλλαγής. H πραγματικότητα της μέτα-αλήθειας, όπου "τα συναισθήματα υπερισχύουν των γεγονότων" μπορεί να φαίνεται ιδιαίτερη, ωστόσο, η ποσοτικοποίηση αυτής της διαισθητικής έννοιας παραμένει δύσκολη, καθώς οι συστηματικές έρευνες για το δημόσιο συναίσθημα και τις κοσμοθεωρίες δεν έχουν πολύ μακρά ιστορία. Η ερευνητική ομάδα από τα πανεπιστήμια Wageningen (NL) Eindhoven (NL), και Indiana (USA), προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτό το κενό αναλύοντας συστηματικά τη χρήση λέξεων σε εκατομμύρια βιβλία στην αγγλική και την ισπανική γλώσσα που καλύπτουν την περίοδο από το 1850 έως το 2019.
Η ανάλυση (εικόνα 1) έδειξε ότι μετά το έτος 1850, η χρήση των λέξεων με συναισθήματα μειώθηκε συστηματικά, ενώ η χρήση των λέξεων που σχετίζονται με επιχειρηματολογία βασισμένη σε γεγονότα αυξήθηκε σταθερά. Το μοτίβο αυτό αντιστράφηκε τη δεκαετία του 1980 και η αλλαγή αυτή επιταχύνθηκε γύρω στο 2007, όταν σε όλες τις γλώσσες, η συχνότητα των λέξεων που σχετίζονται με γεγονότα μειώθηκε, ενώ η γλώσσα που είναι φορτισμένη με συναισθήματα αυξήθηκε κατακόρυφα, μια τάση που παραλληλίζεται με τη μετατόπιση από τη συλλογικότητα στην ατομικιστική γλώσσα.
Δείχνουμε ότι η χρήση λέξεων που σχετίζονται με τον ορθολογισμό, όπως "determine" και "conclusion", αυξήθηκε συστηματικά μετά το 1850, ενώ οι λέξεις που σχετίζονται με την ανθρώπινη εμπειρία, όπως "feel" και "believe", μειώθηκαν. Το μοτίβο αυτό αντιστράφηκε τις τελευταίες δεκαετίες, παράλληλα με τη μετατόπιση από μια κολεκτιβιστική σε μια ατομικιστική εστίαση, όπως αντικατοπτρίζεται, μεταξύ άλλων, από την αναλογία των αντωνυμιών του ενικού προς τον πληθυντικό αριθμό, όπως "I"/"We" και "he"/"they" (Εικόνα 2). Όπως αναφέρει η δημοσίευση, η ερμηνεία αυτής της σύγχρονης αλλαγής στη γλώσσα των βιβλίων παραμένει πρόκληση, ωστόσο, από την έρευνα προκύπτει, ότι η φύση αυτής της αντιστροφής εμφανίζεται τόσο στη μυθοπλασία όσο και στη μη μυθοπλασία.
Προκειμένου να διερευνηθεί κατά πόσο αυτές οι αλλαγές αφορούν μόνο τα βιβλία, η ερευνητική ομάδα επίσης ανέλυσε, πώς άλλαξε η χρήση των λέξεων στους New York Times από το 1850, καθώς και τις αναζητήσεις λέξεων στο Google, και κατέληξε σε αντίστοιχα ευρήματα (Εικόνα 2).
Ίσως είναι αδύνατο να μπορέσουμε ποτέ να κατανοήσουμε και να ποσοτικοποιήσουμε με ακρίβεια το ρόλο των διαφόρων μηχανισμών που οδηγούν στη γλωσσική αλλαγή. Ωστόσο, η σταθερή μετατόπιση που παρατηρούμε υποδηλώνει μια ιστορική αναδιάταξη της ισορροπίας μεταξύ κολεκτιβισμού και ατομικισμού καθώς και μεταξύ του ορθολογικού και του συναισθηματικού λόγου.
Αν τα ευρήματα της έρευνας συνδέονται με μια βαθύτερη αλλαγή στις στάσεις και τη σκέψη, ίσως είναι αδύνατο να αντιστρέψουμε τις αλλαγές που βιώνουμε. Ίσως τελικά απαιτείται να βρεθεί μια νέα ισορροπία, αναγνωρίζοντας ρητά τη σημασία της διαίσθησης και του συναισθήματος, σε συμφωνία με την αναγκαία αξιοποίηση του ορθολογισμού και της επιστήμης για να αντιμετωπίσουμε την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας.
*O Νότης Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος είναι Επικεφαλής Επιστημονικός Σύμβουλος, της Ειδικής Γραμματείας Προοπτικής Διερεύνησης, στην Προεδρία της Κυβέρνησης
Πηγή: https://www.pnas.org/content/118/51/e2107848118
1. https://www.bbc.com/news/53498434
2. https://www.pnas.org/content/118/51/e2107848118
