Συνηθίζουμε να λέμε ότι οι καιροί αλλάζουν ραγδαία με ταχύτητες ψηφιακές. Άλλωστε, και αυτή ακόμη η εποχή μας χαρακτηρίζεται ψηφιακή. Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, πώς το μουσείο – ο κατεξοχήν χώρος ιστορικής μνήμης – μπορεί να «μιλήσει» στο βλέμμα του σημερινού νέου; Πώς μπορεί να μεταφέρει τον μύθο του χθες, ένα διαφορετικό σήμερα ή το όνειρο για το αύριο, όταν το βλέμμα συνηθίζει όλο και περισσότερο μπροστά στην οθόνη; Πριν από λίγες ημέρες το MOMus παρουσίασε το εκθεσιακό του πρόγραμμα. Ο οργανισμός, θυμίζουμε, προέκυψε από τη συνένωση τεσσάρων μεγάλων μουσείων στη Θεσσαλονίκη και ενός στην Αθήνα. Ο φορέας είναι μοναδικός στα πολιτιστικά μας πράγματα και μπορεί να γίνει «πυξίδα» για άλλα ιδρύματα του τόπου.
Στην πρώτη του συνέντευξη με την ιδιότητα του πρόεδρου στο Δ.Σ. του MOMus, μιλά για το εγχείρημα o Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος. Έχει πολλά χρόνια συμβουλευτικής εμπειρίας σε θέματα καινοτομίας και στρατηγικής, συνεργαζόμενος με μεγάλες εταιρίες, δημόσιους οργανισμούς και κυβερνήσεις σε περισσότερες από 40 χώρες. Το βιογραφικό του πραγματικά εντυπωσιάζει. Κρατώ μια φράση: την τελευταία δεκαετία, τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στον τρόπο που «οι οργανισμοί μπορούν να κατανοήσουν έναν πολύπλοκο ταχέως κόσμο και να λάβουν αποφάσεις που θα εξασφαλίσουν τη μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα τους».
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
Κοιτώντας το βιογραφικό σας στο site των υποτρόφων του ιδρύματος Ωνάση, καταλαβαίνει κανείς ότι είστε άνθρωπος της «αγοράς». Μπορείτε να μου εξηγήσετε τη σχέση σας με τον πολιτισμό;
Γελώ γιατί πρώτη φορά με χαρακτηρίζουν άνθρωπο της «αγοράς», αλλά τελικά νομίζω ότι έχετε δίκιο, είμαι και τέτοιος. Η σχέση μου με την τέχνη είναι διττή. Αφενός, αγαπώ την τέχνη, έχω ιδιαίτερη αδυναμία στην σύγχρονη τέχνη, σε όλες τις μορφές της, και αγοράζω έργα από νέους καλλιτέχνες – όσα αντέχει ο πολύ μικρός προϋπολογισμός μου. Επίσης, λόγω της επαγγελματικής μου δραστηριότητας έχω ταξιδέψει πολύ και νιώθω πολύ τυχερός που έχω καταφέρει να επισκεφτώ μουσεία και γκαλερί σύγχρονης τέχνης σχεδόν σε όλες τις ηπείρους. Αγαπημένο μουσείο, για διάφορους λόγους, το Fotografiska στην Στοκχόλμη, ενώ δεν θα ξεχάσω την έκθεση για τα 100 χρόνια από την γέννηση του Pollock που είδα στο Τόκυο.
Η ουσιαστική σχέση μου όμως με την τέχνη ξεκίνησε πριν από 5-6 περίπου χρόνια, όταν στο πλαίσιο της δουλειάς μας στον τομέα των σπουδών για τα μέλλοντα, άρχισα να αναγνωρίζω τον βαθύτερο πολυδιάστατο ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η τέχνη, παρέχοντας νέα εργαλεία, για την κατανόηση του συστήματος, την νοηματοδότηση του κόσμου, την ανάπτυξη διαλόγου με χρήση νέων μέσων. Πώς τελικά μπορεί να βοηθήσει την κοινωνία να ανταποκριθεί σε μια πραγματικότητα αλλαγών, να αναπτύξει νέες αξίες και τελικά να ενδυναμώσει τους πολίτες. Σε αυτό το πλαίσιο χρησιμοποιούμε με διάφορους τρόπους την τέχνη στα βιωματικά εργαστήρια της Έδρας UNESCO on Futures Research, στο Ίδρυμα Τεχνολογίας Έρευνας. Για παράδειγμα, σε άλλες περιπτώσεις έχουμε χρησιμοποιήσει μεθόδους που χρησιμοποιούνται στο θέατρο, και ειδικά τις τεχνικές του Augusto Boal, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ζητάμε από τους συμμετέχοντες να ζωγραφίσουν ή να κατασκευάσουν αντικείμενα που χρησιμοποιούνται σε φανταστικά μέλλοντα.
Ειδικά με το MOMus, τον Μητροπολιτικό Οργανισμό Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης, πολύ πριν αναλάβω πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου, είχαμε ξεκινήσει να δουλεύουμε από κοινού μία έκθεση με άξονα την έννοια του μέλλοντος, βασισμένοι σε μεθοδολογίες των Σπουδών για τα Μέλλοντα. Λόγω της πανδημίας η υλοποίηση της έκθεσης αναβλήθηκε αρκετές φορές, αλλά πλέον έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα Inspire Project, και έχει προγραμματιστεί να εγκαινιαστεί αρχές του νέου έτους. Στο πλαίσιο της έκθεσης καλούμε καλλιτέχνες και επιστήμονες μέσα από συλλογικές διαδικασίες να οραματιστούν εναλλακτικά μέλλοντα. Ο ενθουσιασμός μου για αυτήν την έκθεση δεν κρύβεται.
Σας ρώτησα γιατί στον τόπο μας παρεξηγείται ακόμη σήμερα, η έννοια της αγοράς ως να είναι κομμάτι ξεκομμένο από τα πολιτιστικά. Αναλαμβάνετε ρόλο στο πιο ενδιαφέρον, πιστεύω, μουσειακό εγχείρημα σε Θεσσαλονίκη κι Αθήνα. Ποια είναι η φιλοδοξία σας εκεί; Τι θα θέλατε, εσείς προσωπικά, να αφήσετε στο MOMus;
Ναι ακόμη παρεξηγείται, η έννοια της «αγοράς», ωστόσο θεωρώ ότι πλέον κατανοούμε περισσότερο ότι και τα μουσεία πρέπει, ως ένα βαθμό, να αφουγκράζονται και να ανταποκρίνονται στην αγορά. Υπογραμμίζω το «ως ένα βαθμό» γιατί ο πολιτισμός δεν είναι βιώσιμος χωρίς την στήριξη από το κράτος και τους ιδιώτες που αγαπούν και αντιλαμβάνονται τον ευρύτερο ρόλο της τέχνης στην διαμόρφωση και την ενδυνάμωση κοινωνικών αξιών, αλλά και στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της καινοτομίας. Επίσης, ο πολιτισμός μπορεί να αποτελέσει μία «επένδυση» με εξαιρετικές μακροχρόνιες αποδόσεις, για να μιλήσω με οικονομικούς όρους. Εκτός από το πολιτιστικό αποτύπωμα, δείτε και τον οικονομικό αντίκτυπο στην σύγχρονη Ελλάδα των έργων τέχνης που δημιουργήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα ή της κληρονομιάς των Μεδίκων στην Φλωρεντία.
Ο προσωπικός μου στόχος είναι να βοηθήσω τον Οργανισμό να μετεξελιχθεί σε φορέα που θα καταφέρει να γίνει σε μεγαλύτερο βαθμό οργανικό κομμάτι της πόλης. Ένας φορέας που θα συνεισφέρει ευρύτερα προς τον μετασχηματισμό της κοινωνίας και θα πορεύεται με ιδιαίτερη ευαισθησία στις μεγάλες προκλήσεις όπως οι κοινωνικές ανισότητες, οι περιβαλλοντικές προκλήσεις, το προσφυγικό, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι προκλήσεις που πηγάζουν από την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας. Επίσης, εξαιρετικά σημαντικό θεωρώ τον ρόλο που οφείλει να παίξει το MOMus ως καταλύτης για την ανάπτυξη κουλτούρας, καινοτομίας και δημιουργικότητας και η πρόθεση είναι να συνεργαστούμε με φορείς και προς αυτήν την κατεύθυνση. Με αυτούς τους στόχους, θα ήθελα λοιπόν να γίνουν οι εκθέσεις μας περισσότερο προκλητικές και να αποτελούν αντικείμενο συζητήσεων και ζυμώσεων.
Οι επείγουσες ανάγκες στο MOMus ποιες είναι; Κι ακόμη, σε ένα ασταθές περιβάλλον στην Ευρώπη, ποια είναι τα βήματα που θα επιχειρήσετε φέτος;
Όπως σωστά αναφέρετε, δυστυχώς σε πρώτη φάση το νέο ΔΣ του MOMus έχει κυρίως να ασχοληθεί με προβλήματα που έχουν να κάνουν με εκκρεμότητες, είτε σε σχέση με την στελέχωση είτε με την χρηματοδότηση του φορέα. Αυτήν την στιγμή είναι σε εξέλιξη οι διαδικασίες των διαγωνισμών για τους/τις Διευθυντές/Διευθύντριες σε τρία μουσεία, ενώ άμεσα θα προκηρύξουμε τη θέση του Γενικού/ής Διευθυντή/Διευθύντριας. Όπως μπορεί ο καθένας να αντιληφθεί δεν είναι εφικτό να λειτουργήσει αποτελεσματικά ένας οργανισμός χωρίς διευθυντικά στελέχη! Ευτυχώς, όλο το προσωπικό του ΜΟΜus έχει κυριολεκτικά «βάλει πλάτη», αλλά η ολοκλήρωση των διαδικασιών αποτελεί προτεραιότητα. Επίσης, βασικό ζήτημα αποτελεί η έγκριση του εσωτερικού κανονισμού λειτουργίας του Οργανισμού -του οργανογράμματος- ώστε να μπορέσουμε να στελεχώσουμε τον φορέα. Σε αυτήν την κατεύθυνση έχουμε μια εξαιρετική συνεργασία με τα στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και ελπίζω ότι και σε αυτήν την κατεύθυνση θα έχουμε σύντομα αποτελέσματα.
Το επόμενο σημαντικό πρόβλημα είναι η χρηματοδότηση, η οποία προφανώς δεν επαρκεί για να καλύψουμε τις ανάγκες μας. To MOMus, ο μεγαλύτερος οργανισμός εικαστικών τεχνών της χώρας, στεγάζεται σε πέντε πανέμορφα, αλλά παλαιά, κτίρια οπότε μπορείτε να κατανοήσετε το μέγεθος των προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε. Δυστυχώς ο πολιτισμός είναι ο τομέας που χτυπήθηκε περισσότερο από την οικονομική κρίση και την πανδημία, και τώρα η παγκόσμια αστάθεια και η ενεργειακή κρίση μειώνει και πάλι τους διαθέσιμους προϋπολογισμούς για τον πολιτισμό. Προς αυτήν την κατεύθυνση ήδη έχουμε μια εξαιρετική συνεργασία και κατανόηση από τον Υφυπουργό Πολιτισμού, Νικόλα Γιατρομανωλάκη, ωστόσο ο στόχος είναι ταυτόχρονα να αυξήσουμε τα ιδιωτικά έσοδα από εισιτήρια, δανεισμούς έργων, τα πωλητήρια αλλά και μέσω της αύξησης των χορηγιών και δωρεών.
Θα ήθελα λοιπόν σε αυτήν την πρώτη μου συνέντευξη να απευθύνω ανοιχτό κάλεσμα στον ιδιωτικό τομέα, στους φορείς και την κοινωνία της πόλης να έρθει κοντά μας και να μας στηρίξει. Να σημειώσω άλλωστε ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει αφήσει ανεξίτηλη την σφραγίδα της στον οργανισμό, όπως στην περίπτωση της δωρεάς της συλλογής Ιόλα και την ίδια την ίδρυση του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, ενός εκ των εταίρων του MOMus.
Τέλος, θα ήθελα να ανακοινώσω ότι ήδη εξετάσαμε την πολιτική των εισιτηρίων και για πρώτη φορά είναι πλέον διαθέσιμο ένα combo εισιτήριο για τους πέντε χώρους μας, με διάρκεια ενός έτους. Σε συνεργασία με τη διοίκηση της ΔΕΘ-HELEXPO, το MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είναι φέτος ανοιχτό να υποδεχτεί τους επισκέπτες της 86ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, με ειδικό μειωμένο εισιτήριο (έως 18/9).
Πέρα από τις προκλήσεις στο οικονομικό κομμάτι και τη βιωσιμότητα του μουσείου, πώς σκέφτεστε το άνοιγμα του MOMus, πρωτίστως στο κοινό της Θεσσαλονίκης;
Το «highlight» του Σεπτεμβρίου είναι η έκθεση «Ο Φρεντ Μπουασονά και η Μεσόγειος. Μια φωτογραφική Οδύσσεια», η οποία αποτελεί παραγωγή του MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, με τη συνεργασία του Τμήματος Γεωγραφίας και Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου της Γενεύης, της Βιβλιοθήκης της Γενεύης και του Μουσείου Τέχνης και Ιστορίας της Πόλης της Γενεύης και με τη συνδρομή της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σε μια ελικοειδή διαδρομή, από τις Άλπεις μέχρι την έρημο του Σινά, πρωταγωνιστεί η Μεσόγειος που γίνεται το σκηνικό της φωτογραφικής Οδύσσειας του φωτογράφου. Μια μοναδική έκθεση που περιλαμβάνει το φωτογραφικό αυτοπορτρέτο του Μπουασονά από το 1900 και 110 έργα από το μακρινό 1912. Αυτή η έκθεση-χρονοκάψουλα δεν χάνεται! Αξίζει τέλος ειδικής αναφοράς η σχετικά πρόσφατη παραγωγή στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης με τίτλο «Οργανική τέχνη. Η Πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ», στην οποία αποτυπώνεται με τον πιο ευφυή τρόπο η απόλυτη σχέση της τέχνης με τη Φύση, μέσα από έργα-αριστουργήματα ρωσικής πρωτοπορίας της διάσημης Συλλογής Κωστάκη.
Μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου συνεχίζεται στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (εντός ΔΕΘ-HELEXPO) η διπλή έκθεση «Κοινό Κτήμα. Δωρεές & Αγορές» στην οποία κανείς βλέπει έργα που δωρήθηκαν στον φορέα τα τελευταία τρία χρόνια ή αποκτήθηκαν μέσα από ένα ειδικό πρόγραμμα εμπλουτισμού των συλλογών του, ενώ στο Πειραματικό Κέντρο Τεχνών, στο λιμάνι, ξεκίνησε η έκθεση «Εκφάνσεις ύφανσης» που επικεντρώνεται σε έργα των συλλογών του ΜΟMus με θέμα και βασικό στοιχείο το νήμα.
Μου έκανε εντύπωση η πολύχρονη σχέση σας με την Κίνα. Θα μπορούσε το MOMus να γίνει «γέφυρα» ανάμεσα στη Θεσσαλονίκη και την Ασία;
Έχω ιδιαίτερη σχέση με την Κίνα καθώς σε διάστημα μιας δεκαετίας υπολογίζω ότι πέρασα συνολικά περίπου ένα χρόνο στη χώρα. Επίσης συνέβαλλα σε μία σημαντική συνεργασία ανάμεσα στο Μουσείο της Απαγορευμένης Πόλης (Palace Museum) και το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, την ίδρυση ενός κοινού εργαστηρίου για την συντήρηση έργων. Στην Κίνα τόσα χρόνια αγάπησα τους ανθρώπους, εντυπωσιάστηκα από την ταχύτητα των πολιτισμικών αλλαγών και φυσικά παρακολούθησα μία αναγέννηση και στις τέχνες, ιδίως στο Πεκίνο, την Σανγκάη, την Σενζέν, και φυσικά το Χονγκ Κονγκ.
Να σημειώσω, ότι το MOMus έχει ήδη μια αξιόλογη διεθνή παρουσία είτε σε ερευνητικό επίπεδο, είτε μέσω συνεργασιών για δανεισμό έργων, με επίκεντρο φυσικά τα έργα της ρωσικής πρωτοπορίας από τη Συλλογή Κωστάκη, αλλά θα ήταν εξαιρετικό να προωθήσουμε την συνεργασία σε διάφορα επίπεδα με φορείς πολιτισμού στην Κίνα. Να συστήσουμε στην Κίνα σύγχρονους Έλληνες καλλιτέχνες αλλά και να παρουσιάσουμε στο MOMus εξαιρετικούς Κινέζους σύγχρονους καλλιτέχνες που εμπνέονται από προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε και στην Δύση. Υπήρξε στο παρελθόν μια τέτοια συνεργασία μεταξύ του τότε Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης με το Εθνικό Μουσείο Τεχνών της Κίνας στο Πεκίνο, αλλά υπάρχει χωρίς αμφιβολία μεγάλο σχετικό πεδίο ανάπτυξης.
Απ’ όσο καταλαβαίνω ταξιδεύετε συχνά και οι παρεμβάσεις σας στο Liberal δείχνουν να στοχάζεστε τον αυριανό κόσμο. Πώς αντιλαμβάνεστε το ρόλο ενός μουσείου στην ψηφιακή εποχή;
Ωραία ερώτηση! Λοιπόν δεν έχει σημασία πως αντιλαμβάνομαι εγώ τον ρόλο ενός μουσείου στη ψηφιακή εποχή, αυτό που είναι σημαντικό και θα κάνουμε στο MOMus είναι να οραματιστούμε συλλογικά τον Οργανισμό στο μέλλον και να σχεδιάσουμε μαζί, εργαζόμενοι και διοίκηση, το όραμα και τους βασικούς στρατηγικούς άξονες. Αυτό άλλωστε είναι το προνομιακό μου πεδίο και θεωρώ ότι μπορώ να συνεισφέρω ουσιαστικά.
Σε κάθε περίπτωση, είναι λάθος να φανταζόμαστε με έναν γραμμικό μονοδιάστατο τρόπο τα μουσεία στο μέλλον. Πολλές τάσεις που παρατηρούμε σήμερα, μπορεί να αποδειχθούν εφήμερες, ενώ άλλες να προκαλέσουν τη δημιουργία αντίρροπων τάσεων. Το παράδειγμα της ψηφιοποίησης που αναφέρατε είναι χαρακτηριστικό. Θα βιώσουμε σίγουρα την έντονη ψηφιακή «εισβολή», ωστόσο είναι επίσης πιθανό να δούμε μία ταυτόχρονη στροφή σε παραδοσιακά μέσα έκφρασης. Είναι επομένως σημαντικό να αποφεύγουμε την αντιμετώπιση του μέλλοντος ως μία γραμμική προέκταση των τάσεων που παρατηρούμε σήμερα. Σε κάθε περίπτωση όμως το μουσείο θα πρέπει να έχει ρόλο και να είναι αρωγός τη κοινωνίας στην κατανόηση του μεταβαλλόμενου, αβέβαιου, πολύπλοκου και ασαφή κόσμου, και να βοηθήσει την κοινωνία να αγκαλιάσει τις νέες αξίες, σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα, την προστασία του περιβάλλοντος, την εργασία, κλπ.
Σε τοπικό επίπεδο, θα ήθελα το MOMus να είναι ένας Οργανισμός που θα δίνει την ελευθερία, τον χώρο να παρουσιάζονται νέες ιδέες, ένας οργανισμός που θα «κλείνει» πονηρά το μάτι και θα φιλοξενεί αναδυόμενα ρεύματα. Άλλωστε, οι πραγματικά σημαντικές νέες τάσεις που θα μας απασχολήσουν στο μέλλον πάντα αναπτύσσονται στο περιθώριο. Είναι σημαντικό λοιπόν το MOMus να προσφέρει και αυτήν την διάσταση.
Η μετάβαση σε αυτό που λέτε, θα είναι εύκολη για το MOMus; Θέλω να πω, εκτός από τη δυναμική του μουσείου, ποιες προϋποθέσεις χρειάζονται;
Καμία μετάβαση δεν είναι εύκολη! Ακόμη το MOMus είναι στην φάση αντιμετώπισης των προκλήσεων που προέκυψαν από την συνένωση των πέντε φορέων. Η επιβίωση του Οργανισμού οφείλεται κυρίως στο προσωπικό που επέδειξε αντοχή και σε πολλές περιπτώσεις επωμίστηκε ένα δυσανάλογο βάρος εργασιών για την εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας, και τους ευχαριστώ όλους/όλες για αυτό. Με την ευκαιρία θα ήθελα επίσης ειδικά να τονίσω την εξαιρετική δουλειά που έκαναν οι διευθύντριες τον φορέων και η γενική διευθύντρια, οι οποίες αντιμετώπισαν σύνθετες προκλήσεις και ανέλαβαν δυσανάλογες ευθύνες. Ωστόσο, δεν επιθυμώ να συνεχίσουν να το κάνουν.
Στόχος είναι να δημιουργήσουμε τους μηχανισμούς που θα εξασφαλίζουν την ομαλή καθημερινότητα και θα επιτρέψουν να δουλέψουμε συλλογικά, με ηρεμία, για την μετάβαση προς μια εποχή όπου το MOMus θα είναι ο πιο καινοτόμος φορέας στην Ελλάδα στον χώρο του σύγχρονου πολιτισμού και δη στον χώρο των παραστατικών τεχνών. Σε κάθε περίπτωση μόνοι μας δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε όλες τις προκλήσεις, σε συγκεκριμένα ζητήματα χρειάζονται κάποιες νομικής φύσης παρεμβάσεις από το ΥΠΠΟΑ, που θεωρώ ότι θα επιλυθούν άμεσα, και οικονομική ενίσχυση που θα ανταποκρίνεται στο μέγεθος του Οργανισμού, αλλά εδώ θα κοιτάξουμε και στον ιδιωτικό τομέα, σε εταιρίες και κοινωφελείς οργανισμούς και άλλα ιδρύματα.
Να κλείσω με μία πρόσκληση-πρόταση και προς το κοινό της Αθήνας. Το «boutique» MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά στο Θησείο αποτελεί ένα κρυφό διαμάντι που λίγοι γνωρίζουν. Αρχές Οκτωβρίου ολοκληρώνεται η έκθεση «Το εργαστήριο του γλύπτη», που επισκέφθηκα πρόσφατα και μαζί με τον συνοδευτικό κατάλογο μού έδωσαν μια εξαιρετική εικόνα της σύγχρονης γλυπτικής τέχνης που ομολογώ ότι αγνοούσα. Το πωλητήριο-artshop που λειτουργεί στον ίδιο χώρο με ενδιαφέρουσα ποικιλία σε είδη και εκδόσεις τέχνης αλλά φυσικά και η θέα προς την Ακρόπολη και όλο σχεδόν το λεκανοπέδιο, μου άφησαν συνδυαστικά με την επίσκεψη στην εν λόγω έκθεση την καλύτερη εικόνα για τον χώρο, τον οποίο συστήνω ανεπιφύλακτα!
*Ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος αρθρογραφεί στο Liberal. Σημειώματά του μπορείτε να βρείτε εδώ
