Οι πανδημίες έχουν τον δικό τους τρόπο να διαμορφώνουν τον τόπο που ζούμε. Μεγάλες πόλεις σε όλο τον κόσμο φέρουν σημάδια από προηγούμενες επιδημίες κι έχουν ουσιαστικά καθοριστεί από αρρώστιες και τις προσπάθειες να τις περιορίσουν. Η χολέρα, η φυματίωση και η πανούκλα άλλαξαν την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Όσον αφορά τον κορονοϊό, πάντως, η ιστορική εμπειρία από προηγούμενες αστικές επιδημίες δείχνει ότι η τωρινή πανδημία θα έχει πιθανόν μια προσωρινή μόνο επίδραση.
Μέχρι ακόμα και πριν από περίπου έναν αιώνα πολλές μεγάλες πόλεις είχαν τόσο ανθυγιεινές συνθήκες για τους κατοίκους τους, που θα είχαν συρρικνωθεί αν δεν συνέρρεαν διαρκώς νέοι κάτοικοι. Οι μολυσματικές ασθένειες έβρισκαν αμέσως το ιδανικό περιβάλλον για να «χτυπήσουν» και να εξαπλωθούν. Το 1847, ο Σκοτσέζος γιατρός Έκτορ Γκάβιν υπολόγισε ότι οι Λονδρέζοι ζούσαν οκτώ χρόνια λιγότερα συγκριτικά με τον μέσο όρο της χώρας, ενώ οι κάτοικοι του Λίβερπουλ έχαναν 19 χρόνια ζωής!
Οι πόλεις αποδεικνύονται θανάσιμες για τους κατοίκους τους, έγραφε τότε, «λόγω του δηλητηρίου που προκαλεί θάνατο και δεν είναι ένα αέριο, αλλά ένα είδος ατμόσφαιρας αποτελούμενης από οργανικά σωματίδια». Ο γιατρός αναφερόταν σε αυτό που αποκαλούνταν «μίασμα» και από τον Μεσαίωνα μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα θεωρείτο υπεύθυνο για την πρόκληση πολλών σοβαρών ασθενειών στις πόλεις, όταν σταδιακά το «μίασμα» αντικαταστάθηκε από τη θεωρία των μικροβίων.
Στη διάρκεια επιδημιών χολέρας, που ανά περιόδους θέριζαν τις πόλεις της Ευρώπης από τον 14ο ώς τον 18ο αιώνα, οι Αρχές προσπαθούσαν να καθαρίσουν τον αέρα, μαζεύοντας από τους δρόμους τα βουνά σάπιων σκουπιδιών και ακαθαρσιών και ανάβοντας μεγάλες φωτιές.
Τα «lazzaretti»
Τον 15ο αιώνα οι μεγάλες πόλεις στην Ιταλία έχτισαν τα λεγόμενα «lazzaretti», χώρους όπου θα κρατούνταν οι μολυσμένοι στη διάρκεια των επιδημιών. Το «lazzaretti» του Μιλάνου ήταν χωρητικότητας 16.000 ανθρώπων, στοιβαγμένων σε μικρά δωμάτια, όπου οι συνθήκες ήταν φρικιαστικές. Κατεδαφίστηκε τον 19ο αιώνα, αλλά ακόμα το περίγραμμά του είναι εμφανές στο σχέδιο δρόμων της πόλης. Να σημειωθεί ότι στη Σύρο, στο «Λαζαρέτο» που χτίστηκε κατά το 1839-1841, παρέμεναν για περίπου μία εβδομάδα οι ταξιδιώτες που προέρχονταν από την Τουρκία ή την Αίγυπτο προκειμένου να αποφευχθεί η πιθανότητα μετάδοσης σοβαρών ασθενειών όπως η πανούκλα.
Το 1652, εξάλλου, το Λονδίνο αντικατέστησε τα ξύλινα σπίτια με χτίσιμο με τούβλα, ως μέτρο κατά της πανούκλας.
Στις αρχές του 19ου αιώνα οι πόλεις σε Ευρώπη και ΗΠΑ ήρθαν για πρώτη φορά αντιμέτωπες με τη χολέρα, μια ήδη γνωστή αρρώστια στην Ασία. Αρχικά ανταποκρίθηκαν με τις γνωστές μεθόδους, καθάρισμα των δρόμων από τα σκουπίδια και στοίβαγμα των ασθενών σε ειδικά κτίρια. Ομως, αυτή τη φορά η αντίδραση των κατοίκων ήταν άμεση και βίαιη. Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, συμπεριλαμβανομένου του Παρισιού, ξέσπασαν μεγάλες εξεγέρσεις. Στην Αγία Πετρούπολη το πλήθος εισέβαλε σε ένα νοσοκομείο, σκότωσε έναν γιατρό και απελευθέρωσε τους ασθενείς.
Τα σοκάκια του Παρισιού
Ηταν τότε που οι Αρχές στην Ευρώπη, σαστισμένες από τις βίαιες αντιδράσεις, άρχισαν να σκέφτονται διαφορετικά. Για να σπάσουν τον φαύλο κύκλο των ασθενειών και των κοινωνικών ταραχών, θα έπρεπε να κάνουν τις πόλεις τους πιο υγιείς.
Στη Γαλλία, επίσημη αναφορά του 1834 έγραφε ότι η χολέρα είχε χτυπήσει χειρότερα τους φτωχούς και εκτιμούσε ότι αυτό οφειλόταν εν μέρει στο περιβάλλον. Οι αρρώστιες εκκολάπτονταν στα στενά βρόμικα δρομάκια του Παρισιού και για να εμποδίσουν ένα καινούργιο κύμα μολυσματικών ασθενειών, ήταν αναγκαία η κατασκευή φαρδύτερων δρόμων και πλατειών με δέντρα. Οι μεγάλες λεωφόροι της Δεύτερης Αυτοκρατορίας κατασκευάστηκαν όχι μόνο για λόγους μεγαλείου κι εντυπωσιασμού, αλλά κυρίως για τον έλεγχο των ασθενειών.
Σε ολόκληρη την Ευρώπη και την Αμερική πολλαπλασιάστηκαν οι υπόνομοι, οι αποχετεύσεις και τα σιντριβάνια με πόσιμο νερό. Το ίδιο και τα μεγάλα πάρκα, τα οποία θεωρούνταν όχι απλώς επιθυμητές αστικές ανέσεις, αλλά κυρίως «μηχανές» για να καθαρίζουν την ατμόσφαιρα και το νερό.
Το έλος έγινε πάρκο
Στη Νέα Υόρκη τον διαγωνισμό για τον σχεδιασμό του Central Park κέρδισαν το 1858 οι Φρέντερικ Λο Ολμστεντ και Καλβέρ Βο. Φιλοδοξώντας να δημιουργήσουν ένα «μηχανικά βελτιωμένο» πάρκο στην έκταση που μέχρι τότε ήταν ένα μεγάλο έλος, στράφηκαν στον Τζορτζ Γουόρινγκ, ειδικό στις αποστραγγίσεις εκτάσεων και υποστηρικτή της θεωρίας του «μιάσματος» ως αιτία εξάπλωσης ασθενειών. Εκείνος έφερε τεράστιες ποσότητες χώματος για να ανασηκώσει το επίπεδο του πάρκου και τοποθέτησε ένα κολοσσιαίο, για τα δεδομένα της εποχής, δίκτυο υπόγειων σωλήνων για να αποστραγγίζεται το χορτάρι.
Στα τέλη του 19ου αιώνα οι μεταρρυθμιστές του αστικού τοπίου στις ΗΠΑ έστρεψαν την προσοχή τους στα φθηνά πυκνοκατοικημένα οικήματα που διέθεταν δωμάτια προς ενοικίαση, τα λεγόμενα «tenements». Καθώς τα συγκεκριμένα κτίρια θεωρούνταν εκκολαπτήρια της χολέρας και της φυματίωσης, η πόλη της Νέας Υόρκης επέμεινε στην κατασκευή φρεατίων εξαερισμού. Η νομοθεσία αυστηροποιήθηκε το 1901, όταν οι κατασκευαστές υποχρεώθηκαν να φτιάξουν μεγάλες αυλές. Ολα αυτά υπάρχουν ακόμη ατόφια στις παλιές γειτονιές του Μανχάταν.
Το 1908 οι Αρχές πείστηκαν ότι ο συνωστισμός κάποιων αστικών περιοχών και οι πυκνοκατοικημένες γειτονιές διευκόλυναν την εξάπλωση της φυματίωσης. Επιταχύνθηκαν τα έργα για ένα εκτεταμένο δίκτυο μετρό και μέσα σε μια δεκαετία η Ν. Υόρκη καλυπτόταν από ένα σχέδιο αστικών ζωνών που διασφάλιζε ότι τα ταχέως αναπτυσσόμενα προάστια του Μπρούκλιν και του Κουίνς δεν θα γίνονταν ποτέ σαν τις ανθρώπινες μυρμηγκοφωλιές του Μανχάταν.
Χαμένη υπόθεση;
Σήμερα, κάποιοι προφητεύουν ότι ο κορονοιός θα μεταμορφώσει ξανά τις μεγαλουπόλεις. Ο Τζόελ Κότκιν, καθηγητής αστικού σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Chapman της Καλιφόρνιας, πιστεύει ότι ο κορονοϊός θα επιταχύνει «το τέλος της εποχής των μεγαλουπόλεων». Θεωρεί ότι εν καιρώ οι τεράστιες πυκνοκατοικημένες πόλεις, γεμάτες μικρόβια και ιούς, θα πάψουν να είναι ελκυστικές.
Η ιστορία, όμως, μας δείχνει ότι όποιος στοιχηματίζει κατά των μεγάλων πόλεων συνήθως χάνει. Η τάση για μεγάλες πόλεις δύσκολα αντιστρέφεται. Οι επαναλαμβανόμενες φρικτές επιδημίες πανούκλας και χολέρας μόλις που κατάφεραν να καθυστερήσουν ελάχιστα την ανάπτυξη του Λονδίνου ή του Παρισιού. Το Πανεπιστήμιο του Τορόντο τονίζει ότι η πανδημία της γρίπης του 1918-19 δεν διέκοψε τη μεγέθυνση σε πόλεις όπως η Νέα Υόρκη, η Φιλαδέλφεια ή το Σικάγο.
Με την πανδημία του κορονοϊού, πάντως, εκτιμάται ότι μάλλον θα νικηθεί σχετικά γρήγορα. Στην πρώτη χώρα που χτύπησε, μάλιστα, κάποιες προσαρμογές έχουν ήδη αναιρεθεί. Στην Κίνα, στις εβδομάδες της σκληρής καραντίνας, πολλές πολυκατοικίες απέκτησαν ειδικά εξωτερικά ράφια όπου οι οδηγοί delivery άφηναν τα τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Σχεδόν αμέσως μετά την άρση των μέτρων, όμως, τα ράφια ξηλώθηκαν…
Η χολέρα, η πανούκλα και η φυματίωση μάστιζαν τις πόλεις για χρόνια. Εξανάγκασαν σε αλλαγές, επειδή οι κάτοικοι πίστευαν ότι η αρρώστια είτε θα επέστρεφε είτε δεν θα έφευγε ποτέ. Αν ο ιός του κορονοϊού κάνει τον κύκλο του μέσα στα επόμενα δύο χρόνια ή αντιμετωπιστεί νωρίτερα, όπως όλοι ελπίζουμε, τότε ο αστικός ιστός δεν αναμένεται να αλλάξει σημαντικά…
AP PHOTOS
* Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο του Σαββάτου 2 Μαΐου
