Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Διάβασα, ή μάλλον ρούφηξα, ένα τρομερά ενδιαφέρον και πέρα για πέρα διαφωτιστικό —και ανατρεπτικό— βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Επίκεντρο: το «Κάποτε Φιλελεύθερος και πάλι Φιλελεύθερος. Περί της πολιτικής των ταυτοτήτων» («The once and future Liberal, after Identity Politics») του Mark Lilla, καθηγητή Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια.
Μία πρώτη, πολύ μικρή μορφή αυτού του βιβλίου, που είναι μικρό, ευσύνοπτο και γραμμένο ακριβώς για να διαβαστεί —δεν είναι καθόλου βαρύ, εννοώ—, πρωτοπαρουσίασε στους «New York Times» τον Νοέμβριο του 2016, δέκα μόλις ημέρες μετά τη νίκη του Τραμπ. Το άρθρο εκείνο διαβάστηκε και σχολιάστηκε πολύ, και μάλιστα επικρίθηκε (και πώς αλλιώς!) από κάποιους, για τον απλούστατο λόγο ότι έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους: χωρίς να μασά τα λόγια του, παρουσίαζε στα πεφωτισμένα μέλη του Δημοκρατικού Κόμματος τους λόγους που τους οδήγησαν στην ήττα από τον Ντόναλντ Τραμπ. Στη συνέχεια, ο Λίλα ανέπτυξε το άρθρο του φτιάχνοντας ένα βιβλίο στο οποίο η οικεία συζήτηση και βιβλιογραφία θα αναφέρεται διαρκώς.
Γράφει στον Πρόλογό του ο Κώστας Π. Αναγνωστόπουλος, που είχε την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης:
«Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών». Έτσι ξεκινά το πόνημα του Μαρκ Λίλα. Για να αντιμετωπίσουν το απροσδόκητο αυτό γεγονός, οι φιλελεύθεροι (όρο που θα πρέπει να τον καταλαβαίνουμε με την αμερικανική μάλλον σημασία, παρά την ευρωπαϊκή) πρέπει να δημιουργήσουν «ένα όραμα για την Αμερική που να βασίζεται σε κάτι κοινό για όλους τους Αμερικανούς». Ποιο είναι αυτό; «Η ιδιότητα του πολίτη». Και ποια η προϋπόθεσή του; «Να αφήσουμε την εποχή των ταυτοτήτων πίσω μας». Σε αδρές γραμμές, αυτός είναι ο πυρήνας τού «Κάποτε Φιλελεύθερος, και Πάλι Φιλελεύθερος». Όπως και πολλοί άλλοι, ο Λίλα χρεώνει στο ζεύγος «πολιτική των ταυτοτήτων» και «πολιτική ορθοέπεια» τη νίκη του Τραμπ. Αντιδρώντας στη ρητορεία της ταυτότητας, και τη φιλελεύθερη εμμονή με τη διαφορετικότητα, η βαθιά Αμερική (λευκοί, θρησκευόμενοι, αγρότες και εργάτες) αισθάνθηκε ότι βρισκόταν πλέον σε μειονεκτική θέση, και ότι η ίδια η ταυτότητά της απειλούνταν. Ο Τραμπ τής πρόσφερε τη διέξοδο, και αυτή την άδραξε. Οι Δημοκρατικοί έχασαν, διότι έχασαν την ψυχή τους: κάποτε ήταν το κόμμα των εργαζομένων, σήμερα μεταλλάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό σε συνασπισμό των μορφωμένων ελίτ, μειοψηφιών και δικαιωματιστών.
Ταυτόχρονα με αυτά, ο Λίλα παραθέτει μία συνοπτική ιστορία των δύο μεγάλων κομμάτων των ΗΠΑ, εξόχως ενδιαφέρουσα και επιμορφωτική, επισημαίνοντας πότε και γιατί μεγαλούργησαν, δίνοντας πρέπουσα —και παραδειγματική— έμφαση στις δύο κορυφαίες προσωπικότητές τους κατά τον 20ό αιώνα, τον Φράνκλιν Ρούσβελτ, από τη μία, και τον Ρόναλντ Ρέιγκαν από την άλλη.
Όμως αυτό στο οποίο εμμένει χαρακτηριστικά είναι ακριβώς η πολεμική του κατά της πολιτικής των ταυτοτήτων και των «κοινωνικών κινημάτων». Και εκεί το βιβλίο του αποκτά έντονο ενδιαφέρον και για τα δικά μας πράγματα. Το «Κάποτε Φιλελεύθερος και πάλι Φιλελεύθερος» είναι μεν ένα βιβλίο για την Αμερική, που αφορά όμως άμεσα και την Ελλάδα. Γι' αυτό και προτείνουμε να διαβαστεί και να συζητηθεί.
Δεν θα πούμε άλλα. Θα δώσουμε τον λόγο στον συγγραφέα, παραθέτοντας κάποιες από τις παρατηρήσεις του — συγκεκριμένα, μόλις πέντε: θα μπορούσαμε να επιλέξουμε δεκαπέντε, καθώς όλο το βιβλίο είναι γεμάτο από παραγράφους που μπορούν να απομονωθούν και να δώσουν πολλή τροφή για σκέψη. Διαβάστε τες, και διαβάστε οπωσδήποτε μετά και τα δύο Υστερόγραφα του σημειώματός μας, είναι εξίσου σημαντικά.
Γράφει λοιπόν ο Μαρκ Λίλα:
1. Τη στιγμή που γράφω αυτό το βιβλίο, η αρχική σελίδα στον ιστότοπο του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος παρουσιάζει σε περίοπτη θέση ένα έγγραφο με τίτλο «Αρχές της Αμερικανικής Ανανέωσης» (Principles for American Renewal), που είναι μία δήλωση των θέσεών του σχετικά με έντεκα διαφορετικά γενικά πολιτικά ζητήματα. Ο κατάλογος ξεκινάει με το Σύνταγμα («Το Σύνταγμά μας θα πρέπει να τηρείται, να εκτιμάται και να τιμάται») και καταλήγει με τη μετανάστευση («Χρειαζόμαστε ένα μεταναστευτικό σύστημα που διασφαλίζει τα σύνορά μας, εφαρμόζει τον νόμο και προωθεί την οικονομία μας»). Δεν υπάρχει ανάλογο έγγραφο στην αρχική σελίδα των Δημοκρατικών. Αντ' αυτού, όταν κάνεις σκρολ στο κάτω μέρος της σελίδας βρίσκεις διάφορα λινκ με τίτλο «Άνθρωποι». Κάθε ένα λινκ σε μεταφέρει σε μια σελίδα που απευθύνεται σε μια διαφορετική ομάδα ανθρώπων με διαφορετική ταυτότητα: γυναίκες, ισπανόφωνοι, λευκοί Αμερικανοί, κοινότητα ΛΟΑΤ (LGBT), αυτόχθονες Αμερικανοί, Αφροαμερικανοί, Ασιάτες-Αμερικανοί και κάτοικοι των νήσων του Ειρηνικού… υπάρχουν δεκαεφτά ομάδες και δεκαεφτά διαφορετικά μηνύματα. Θα μπορούσατε να σκεφτείτε ότι, κατά λάθος, βρεθήκατε στον ιστότοπο της λιβανικής κυβέρνησης – όχι πάντως στον ιστότοπο ενός κόμματος που διαθέτει όραμα για το μέλλον της Αμερικής.
2. Υπάρχει λόγος που οι φιλελεύθεροι εστιάζουν την προσοχή τους περισσότερο στις μειονότητες, καθώς είναι οι ομάδες των οποίων τα δικαιώματα είναι πιο πιθανό να παραβιαστούν. Όμως σε μια δημοκρατία ο μόνος τρόπος κάποιο κόμμα να τις υπερασπιστεί αποτελεσματικά –και όχι κάνοντας ανούσιες χειρονομίες αναγνώρισης και «εγκωμιασμού»– είναι να κερδίσει τις εκλογές και να ασκήσει μακροπρόθεσμα την εξουσία από κάθε επίπεδο διακυβέρνησης. Και ο μόνος τρόπος να το πετύχει αυτό είναι να διαθέτει ένα μήνυμα που απευθύνεται σε όσο το δυνατό περισσότερους πολίτες και να τους ενώνει. Ο φιλελευθερισμός των ταυτοτήτων κάνει ακριβώς το αντίθετο. [Αν] θέλουμε να προστατέψουμε τους μαύρους μοτοσικλετιστές από την κακομεταχείριση από την αστυνομία, ή τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια από την παρενόχληση στον δρόμο, χρειαζόμαστε δικαστικές αρχές που είναι πρόθυμες να ασκήσουν δίωξη σε τέτοιες περιπτώσεις και δικαστές πρόθυμους να επιβάλλουν τον νόμο. Και ο μόνος τρόπος να τους εξασφαλίσουμε είναι να εκλεγούν φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί κυβερνήτες και μέλη του νομοθετικού σώματος που θα κάνουν τους κατάλληλους διορισμούς.
3. Φανταστείτε μια νεαρή σπουδάστρια που ξεκινάει τις σπουδές της σήμερα – όχι μια μέση σπουδάστρια που επιδιώκει μια επαγγελματική σταδιοδρομία, αλλά έναν αναγνωρίσιμο τύπο σπουδάστριας που ενδιαφέρεται για πολιτικά ζητήματα. Βρίσκεται στην ηλικία που αρχίζει η αναζήτηση του νοήματος και σε ένα περιβάλλον όπου η περιέργειά της θα μπορούσε να κατευθυνθεί προς τα έξω, προς τον ευρύτερο κόσμο όπου θα πρέπει να βρει μια θέση. Αντίθετα, βρίσκει ότι ενθαρρύνεται να εξερευνήσει κυρίως τον εαυτό της, κάτι που φαίνεται ευκολότερο. (Πόσα λίγα γνωρίζει…) Πρώτα θα διδαχθεί ότι η κατανόηση του εαυτού της εξαρτάται από τη διερεύνηση των διαφορετικών πτυχών της ταυτότητάς της, κάτι που τώρα ανακαλύπτει ότι διαθέτει. Μια ταυτότητα η οποία, όπως επίσης μαθαίνει, έχει ήδη διαμορφωθεί σε μεγάλο βαθμό από διάφορες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις. Αυτό είναι ένα σημαντικό μάθημα, από το οποίο πιθανόν θα συμπεράνει ότι ο σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι να γίνει προοδευτικά ο εαυτός της μέσω της συμμετοχής στον ευρύτερο κόσμο. Αντίθετα, η συμμετοχή στον κόσμο και ιδιαίτερα στην πολιτική έχει ως μόνο σκοπό την κατανόηση και την επιβεβαίωση αυτού που ήδη είναι.
4. Ωστόσο, ένας σιδηρούς νόμος στις δημοκρατίες είναι ότι οτιδήποτε επιτυγχάνεται μέσω της κινηματικής πολιτικής μπορεί να ακυρωθεί μέσω της θεσμικής πολιτικής. Δεν ισχύει και το αντίστροφο. Τα κινήματα […] δεν επιτυγχάνουν συγκεκριμένους πολιτικούς στόχους από μόνα τους. Χρειάζονται πολιτικούς και δημόσιους λειτουργούς εντός του συστήματος που να κατανοούν τους στόχους του κινήματος αλλά και να είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε μια αργή, υπομονετική διαδικασία διεκδίκησης αξιώματος, σύνταξης νομοσχεδίου, ψήφισής του και έπειτα στον έλεγχο της δημόσιας διοίκησης για την εφαρμογή του. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν ο σπουδαιότερος ηγέτης κινήματος στην αμερικανική ιστορία. Όμως, όπως επεσήμανε σωστά κάποτε η Χίλαρι Κλίντον, οι προσπάθειές του θα ήταν μάταιες χωρίς τις προσπάθειες ενός πολιτικού όπως ο Λίντον Τζόνσον που ήταν μέσα στα πράγματα, ένας πεπειραμένος διαπραγματευτής στο Κογκρέσο που ήταν πρόθυμος να υπογράψει οποιαδήποτε συμφωνία με τον διάβολο προκειμένου να ψηφιστεί ο Νόμος για τα Πολιτικά Δικαιώματα και ο Νόμος για το Δικαίωμα Ψήφου. Και η διαδικασία δεν τελειώνει με την ψήφιση ενός νομοσχεδίου. Για να μπορεί κάποιος να υπερασπιστεί τα κέρδη που πρόσφεραν τα κοινωνικά κινήματα, θα πρέπει να κερδίζει διαρκώς στις εκλογές.
5. Αν υπάρχει κάτι που η σταθερή πρόοδος ενός ριζοσπαστικοποιημένου Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, διαχρονικά και σε κάθε τομέα και σε κάθε επίπεδο διακυβέρνησης, θα πρέπει να διδάξει τους φιλελεύθερους, αυτό είναι η απόλυτη προτεραιότητα της νίκης στις εκλογές σήμερα. […] Είναι ο μόνος τρόπος να εξασφαλιστεί ότι τα μέτρα προστασίας υπέρ των Αφροαμερικανών, άλλων μειονοτήτων, γυναικών και ομοφυλόφιλων που λήφθηκαν πρόσφατα, δεν θα ακυρωθούν. Αυτό δεν θα γίνει με συζητήσεις και σεμινάρια στα πανεπιστήμια. Δεν θα γίνει μέσω διαδικτύου και συγκεντρώσεων με δρώμενα (flashmob). Δεν γίνεται με διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες. Η εποχή της κινηματικής πολιτικής τελείωσε, τουλάχιστον προς στιγμήν. Δεν χρειαζόμαστε και άλλους διαδηλωτές. Χρειαζόμαστε και άλλους δημάρχους, κυβερνήτες, αντιπροσώπους και μέλη του Κογκρέσου…
* * *
Και τα δύο Υστερόγραφα που σας είπαμε πριν. Το πρώτο είναι της Βίβιαν Ευθυμιοπούλου, από άρθρο της που δημοσιεύτηκε εδώ, στο Liberal. Το δεύτερο είναι του Ηλία Κανέλλη, από τα ΝΕΑ:
1. Οι λέξεις δεν είναι ποτέ ουδέτερες ή αθώες. Ακριβώς επειδή οι λέξεις δημιουργούν συνείδηση, έχουν πάντα ένα φορτίο, και στις μέρες μας, που στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες έχουν φουντώσει τα λεγόμενα identity politics, δηλαδή οι πολιτικές στη βάση της ατομικής ταυτότητας των ανθρώπων (ανάλογα με τη θρησκεία, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό κλπ.), η ποιοτική αποτίμηση κάθε πολιτικής θέσης γίνεται μοιραία από τις λέξεις με τις οποίες αυτή διατυπώνεται κάθε φορά. Είπαν να παίξουν λίγο με τα identity politics στην Αριστερά. Στην Ελλάδα, μέχρι σήμερα, επειδή ο πληθυσμός παρουσίαζε εν πολλοίς μια ομοιογένεια αλλά και εξαιτίας της περιθωριοποίησης μέχρι πρόσφατα των ομοφυλόφιλων και των γυναικών (κάτι που ευτυχώς αλλάζει ραγδαία), οι πολιτικές στη βάση της ταυτότητας δεν είχαν βρει πρόσφορο έδαφος. Γιατί πρέπει να μας ενδιαφέρει; Γιατί τα identity politics έρχονται σε ευθεία σύγκρουση με τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του οικουμενικού και καθολικού χαρακτήρα των δικαιωμάτων. Οι φιλελεύθεροι μιλάμε για δικαιώματα του ανθρώπου, πολιτευόμαστε για την άρση των ανισοτήτων όλων των ανθρώπων, εχθρευόμαστε τις διακρίσεις συλλήβδην όποιον κι αν αφορούν, ό,τι φύλο, χρώμα, θρησκεία, σεξουαλικό προσανατολισμό ή άλλη ταυτότητα φέρει. Οι πολιτικές στη βάση των ταυτοτήτων μάς γυρνούν δεκαετίες πίσω, γι' αυτό και είναι μάλλον βάσιμη η πρόβλεψη ότι θα γίνουν σημαία της μεσαιωνικής Αριστεράς στη χώρα μας.
2. Οι πολιτικές της ταυτότητας είναι η νέα στρατηγική του ΣΥΡΙΖΑ προκειμένου να κρατήσει τις δυνάμεις του την επόμενη μέρα. Η ερμηνεία του για τις ταυτότητες θα δώσει το έναυσμα για μια καινούργια πόλωση, που θα στηριχτεί στη διαιρετική τομή, βάσει της οποίας θα πολιτευτεί ο Αλέξης Τσίπρας ώς τις εκλογές: τον χωρισμό των πολιτών σε δήθεν οπαδούς της ανοιχτής κοινωνίας και σε δήθεν ακροδεξιούς. Τα χαρακτηριστικά του νέου αυτού, εξίσου νοσηρού, διαχωρισμού φαντάζουν ενδεχομένως λιγότερο ισχυρά από τις διαιρέσεις της εποχής των Μνημονίων. Αλλά, επειδή κινητοποιούν τους συμβολισμούς και το θυμικό και τροφοδοτούν ξανά το κοινωνικό μίσος, δίνουν την ευκαιρία της συσπείρωσης, πολύ περισσότερο απ' όσο τη δίνει η οικονομία. […] Ήδη, ο Μητσοτάκης αντιμετωπίζεται από τον ΣΥΡΙΖΑ ως εθνικιστής, και αυτή η αντιμετώπιση θα πυκνώσει στη συνέχεια, όταν ο ακόμα κυβερνητικός συνεταίρος Πάνος Καμμένος θα δώσει το έναυσμα της νέας περιόδου αποχωρώντας και παίζοντας ο ίδιος το χαρτί του υπερπατριώτη, επιχειρώντας την κομματική αναβάπτισή του στο παλαιό εθνικόφρον ρεπερτόριο. Μαζί, φυσικά, με το Μακεδονικό, ο ΣΥΡΙΖΑ θα πολιτικοποιήσει και το Προσφυγικό/Μεταναστευτικό, καθώς και το ζήτημα της ταυτότητας φύλων. Στο θέμα του Μεταναστευτικού θα οχυρωθεί πίσω από ένα πολυπολιτισμικό προφίλ, αποδίδοντας πάλι τις όποιες πολιτιστικές κριτικές στο Ισλάμ (π.χ. στην μπούργκα, στην κουλτούρα του διαχωρισμού των φύλων, στην ιεροποίηση της θρησκείας) στα δήθεν ακροδεξιά χαρακτηριστικά της αντιπολίτευσης. Η προσπάθεια οικειοποίησης και ουσιαστικά «καπελώματος» των ακτιβιστικών δραστηριοτήτων ομάδων που δραστηριοποιούνται γύρω από τους μετανάστες αλλά και από την ταυτότητα φύλου ήδη πηγαίνει καλά. Καλωσήρθατε στην επικράτεια της νέας πόλωσης.
