Σαν σήμερα, στις 9 Οκτωβρίου του 1974, ανακοινώθηκε η απονομή του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών στον Φρίντριχ Χάγιεκ, το οποίο μοιράστηκε με τον κατά κάποιο τρόπο διανοητικό του αντίπαλο, Γκούναρ Μύρνταλ.
Η ομιλία που εκφώνησε σύμφωνα με το πρωτόκολλο ο Χάγιεκ κατά την τελετή απονομής του βραβείου, έμεινε στην ιστορία ως μία από τις πιο ανατρεπτικές. Κι αυτό γιατί η βασική της ιδέα ήταν πως οι θεράποντες της οικονομικής επιστήμης θα ήταν καλύτερο να μην τιμούνται με τέτοιου είδους βαρύτιμα βραβεία ώστε να μην ενισχύεται έτσι η πολύ ανθρώπινη προδιάθεσή τους να αποδίδουν στην επιστήμη τους κατ’ αντιστοιχία των φυσικών επιστημών πολύ μεγαλύτερη προβλεπτική ισχύ απ’ όση πραγματικά έχει. Για τον Χάγιεκ, ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν τα οικονομικά είναι ο επιστημονισμός - η εσφαλμένη και επηρμένη υπόθεση ότι μέσα από αφαιρέσεις και μαθηματικού τύπου διατυπώσεις το απείρως περίπλοκο οικονομικό φαινόμενο μπορεί να ελεγχθεί και να σχεδιαστεί, με τον ίδιο τρόπο που για παράδειγμα ένας αξιωματικός του πυροβολικού μπορεί με λίγες εξισώσεις να υπολογίσει τον στόχο των κανονιών του.
Η διαφορά της οικονομικής επιστήμης από τις αντίστοιχες φυσικές είναι για τον Χάγιεκ διπλή: Αφενός, τα οικονομικά δεν έχουν να κάνουν με αντικειμενικά δεδομένα όπως η δύναμη και η ταχύτητα, αλλά με υποκειμενικές παραμέτρους όπως οι προτιμήσεις και οι ανάγκες των ανθρώπων που αλλάζουν συνεχώς και δεν μπορούν να αποτυπωθούν με ακρίβεια. Αφετέρου, το οικονομικό φαινόμενο είναι εξαιρετικά περίπλοκο - αποτελείται από αμέτρητες σχέσεις που μεταβάλλονται συνεχώς. Γι’ αυτό και σε αντίθεση με τις φυσικές επιστήμες, το καλύτερο που μπορούμε να πετύχουμε στα οικονομικά είναι εξηγήσεις και προβλέψεις επί της αρχής, να προβλέπουμε τη γενική κατεύθυνση των πραγμάτων κι αυτό με πολύ μεγάλη επιφύλαξη και ταπεινότητα. Με άλλα λόγια, τα κανόνια των οικονομολόγων βαράνε πάντα στο περίπου.
Σήμερα, η πανδημία του COVID-19 κάνει για μια ακόμη φορά επίκαιρη αυτή την προειδοποίηση του Χάγιεκ. Μας πήρε πολλούς μήνες, κι ακόμη δεν το έχουμε πλήρως κατορθώσει, να δούμε πώς επιδρά ο κορονοϊός στον οργανισμό μας. Είναι βέβαιο ότι θα μας πάρει πολύ περισσότερο μέχρι να κατανοήσουμε το εύρος και το βάθος των αλλαγών που θα προκαλέσει αυτή η κρίση στην οικονομία. Ήδη βλέπουμε διαταραχές, προσαρμογές, διορθώσεις και αποτυχίες, όμως η ταχύτητα και η αναδραστική περιπλοκότητα αυτών των εξελίξεων ζαλίζει ακόμη και τους πιο ειδήμονες.
Την ίδια ώρα, το κράτος - αναγκαστικά ως ένα βαθμό - έρχεται να ενισχύσει την εμπλοκή του στην οικονομία, για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις, να στηρίξει τους πληγέντες, να κατανείμει σπάνιους πόρους, να δώσει κίνητρα ανάκαμψης. Ο Χάγιεκ μας λέει ότι είναι βέβαιο πως τουλάχιστον κάποιες από αυτές τις λειτουργίες το κράτος δεν θα τις επιτελέσει με τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα: ούτε έχει στη διάθεσή του το σύνολο των πληροφοριών που απαιτείται για κάτι τέτοιο, ούτε τα κίνητρα των κρατικών λειτουργών ταυτίζονται πάντα με το συλλογικό καλό, όπως κι αν το ορίσουμε αυτό.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει μια μορφή σχεδιασμού που μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και σ’ αυτή τη συνθήκη: ο σχεδιασμός της εύτακτης απεμπλοκής του κράτους από τις νέες αυτές έκτακτες αρμοδιότητές του, μόλις αυτό καταστεί εφικτό. Κι εδώ οφείλουμε ιδιαίτερα οι φιλελεύθεροι να επικεντρώσουμε την ενέργειά μας.
Ο Φρίντριχ Χάγιεκ πιθανότατα θα είχε διατυπώσει κάποιες επί της αρχής προβλέψεις για την εξέλιξη της πανδημίας: Θα μας προειδοποιούσε για παράδειγμα ότι η κρατική διαχείριση της αντιμετώπισης της πανδημίας, με τις δοκιμές και τα λάθη της, θα έχει αναγκαστικά πολλά πισωγυρίσματα και διαρκείς αναθεωρήσεις. Όπως επίσης θα μας ενίσχυε το ηθικό λέγοντάς μας ότι οι δημιουργικές δυνάμεις της αγοράς, οι δημιουργικές δυνάμεις της αποκεντρωμένης διαχείρισης της γνώσης στην κοινωνία, θα αποδειχθούν πιο επινοητικές απ’ ό,τι φοβόμαστε - τόσο σε ό,τι αφορά την ανακάλυψη, παραγωγή και διάθεση της θεραπείας του ιού, όσο και σε ό,τι αφορά τις νέες εφοδιαστικές αλυσίδες, τις νέες μορφές εργασίας, τα νέα προϊόντα και υπηρεσίες που ήδη βλέπουμε πως με γοργούς ρυθμούς καλύπτουν τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας ακόμη και μέσα στην πανδημία.
Για έναν επικριτή του θεσμού του Νόμπελ Οικονομικών, δύσκολα θα βρει κανείς κάποιον που το άξιζε περισσότερο από τον Φρίντριχ Χάγιεκ!
