Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Έπρεπε να περάσουν σαράντα ολόκληρα χρόνια για να επιστραφεί η τσεχική υπηκοότητα στον μεγαλύτερο εν ζωή Τσέχο συγγραφέα —και έναν, άλλωστε, από τους επιδραστικότερους Ευρωπαίους λογοτέχνες—, τον Μίλαν Κούντερα. Χωρίς επισημότητες ή κάποιου είδους τελετή, ο πρεσβευτής της Τσεχίας στο Παρίσι τον επισκέφτηκε προχθές στο σπίτι του και του επέδωσε το πιστοποιητικό, ζητώντας παράλληλα συγνώμη εκ μέρους της χώρας. Ο Κούντερα, λέγεται, ήταν σε καλή διάθεση και ευχαρίστησε τον πρέσβη.
Στα ενενήντα του σήμερα, ο —για δεύτερη φορά…— Τσέχος συγγραφέας ζει ήδη τη μισή ζωή του στη Γαλλία, από το 1975. Η υπηκοότητα του είχε αφαιρεθεί από το καθεστώς το 1979, ενώ ήδη επί μία δεκαετία πριν ήταν στο στόχαστρο της Ασφάλειας και αναγκαζόταν να κάνει ευκαιριακές δουλειές για να σιτίζεται. Η κυκλοφορία των βιβλίων του απαγορεύτηκε.
Μετά την πτώση της δικτατορίας, ο Κούντερα επισκέφθηκε κάποιες φορές την Τσεχία, προτιμώντας κυρίως το Μπρνο, δεύτερη πόλη της χώρας και γενέτειρά του. Το μόνο που έκανε εκεί ήταν να επισκέπτεται συγγενείς και φίλους, και το παλιό του στέκι, μια μπιραρία. Δεν συμμετείχε ποτέ σε καμία εκδήλωση προς τιμήν του.
Σήμερα, έχουμε τη μεγάλη τιμή να μιλούμε με την Εύα Καραϊτίδη, εκδότρια του Μίλαν Κούντερα στη χώρα μας, τόσο για τον σπουδαίο αυτό συγγραφέα, όσο και για τους πρόσφατους και επικείμενους τίτλους από τις Εκδόσεις Εστία. Την ευχαριστώ θερμά για τον χρόνο της. Όπως ευχαριστώ εκ των προτέρων και εσάς για τις κοινοποιήσεις αυτής της συνομιλίας.
* * *
— Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της γραφής τού Μ.Κ., κυρία Καραϊτίδη; Τι είναι αυτό που τον ξεχωρίζει;
Ε.Κ.: Επιτρέψτε μου να απαντήσω εδώ ως αναγνώστρια, όχι ως φιλόλογος ούτε ως εκδότρια. Αν δούμε τους απλούς και ευρηματικούς τίτλους των βιβλίων του Μίλαν Κούντερα, παίρνουμε ήδη μια σαφή ιδέα των θεμάτων που διατρέχουν όλο το έργο του αλλά και τη ζωή του. Έργο και βίος είναι εδώ σε απόλυτη σύμπνοια. Ο χρόνος —και το παρόν ως αδύνατο και σωτήριο επίτευγμα της ασημαντότητας—, η μνήμη και οι αναμνήσεις —συντριπτικές κι εντούτοις πέρα από κάθε νοσταλγία—, η ζωή ως γιορτινή απάντηση στο μυστήριο της ύπαρξης, το αβυσσαλέο χιούμορ που σώζει, ο υψηλός αισθησιασμός, η πολιτική οξυδέρκεια, η εντιμότητα με κάθε κόστος. Και πολλά ακόμα, με κεντροευρωπαϊκή συγγραφική πνοή αλλά και με καλοχωνεμένη τη γνώση της λογοτεχνίας των ευρωπαϊκών αιώνων. Ένας Ευρωπαίος συγγραφέας, πριν και πέρα από την εποχή του.
Ο Κούντερα ανήκει στους ελάχιστους εκείνους που δεν θυσίασαν ποτέ στο χρήμα και τη δόξα — σταμάτησε τις συνεντεύξεις, τις τηλεοπτικές εμφανίσεις και κάθε φωτογράφιση εδώ και δεκαετίες. Μια από τις φορές που είχα την τύχη να τον συναντήσω στο Παρίσι, τον ρώτησα: «Σας αναγνωρίζουν άραγε στον δρόμο τώρα που δεν φωτογραφίζεστε πια;» Η απάντηση ήταν κεραυνοβόλα, όσο και κουντερική: «Μμμ, όχι… Αν και, τώρα που το σκέφτομαι, τις προάλλες μια γυναίκα κόντεψε να σκοτωθεί διασχίζοντας τον δρόμο για να πέσει στην αγκαλιά μου λέγοντας, “Αχ, πόσο χαίρομαι που σας βλέπω από κοντά, κύριε Κανταρέ!”»
— Πρέπει να τον γνωρίσουν οι νεότεροι αναγνώστες; Τι θα κερδίσουν μαθαίνοντας σήμερα έναν συγγραφέα σαν κι αυτόν;
Ε.Κ.: Οι αναγνώστες της λογοτεχνίας δεν έχουν εποχή, νομίζω. Απολαμβάνουν με το ίδιο ενδιαφέρον τον Όμηρο και τους σύγχρονους κλασικούς. Και ο Κούντερα είναι ένας κλασικός. Η μαγεία της λογοτεχνίας που γίνεται κλασική είναι ότι συνταιριάζει τη σκέψη και το συναίσθημα, τη μορφή και το περιεχόμενο, την ιστορία του κόσμου και την παρούσα στιγμή. Ο Κούντερα διδάσκει επίσης λογοτεχνικό ήθος με την ευρεία έννοια. Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι επί δεκαετίες λανσάρισε και διέδωσε νέους συγγραφείς (μεταξύ τους ο Ουελμπέκ), δουλεύοντας ως editor στον Γκαλιμάρ και εμψυχώνοντας συζητήσεις και ζυμώσεις σε στενό κύκλο, σημαίνον μέλος του οποίου κι ένας Έλληνας, ο Λάκης Προγκίδης (δοκιμιογράφος ο ίδιος και εκδότης, μαζί με την ακάματη σύζυγό του Ντόρις, ενός σπουδαίου περιοδικού, του «L'Atelier du Roman»).
— Πόσο επιδραστικός συγγραφέας υπήρξε ο Μ.Κ., τόσο ως προς τους αναγνώστες αλλά και ως προς τους ομοτέχνους του;
Ε.Κ.: Ο Κούντερα επέδρασε βαθιά στις γενιές του μακαρίτη «υπαρκτού σοσιαλισμού» και στους Δυτικούς αναγνώστες εκείνης της ίδιας εποχής με το καταλυτικό του χιούμορ, κυρίως όμως με τη βαθιά του αντίδραση προς κάθε κοινοτοπία και προς κάθε ολοκληρωτισμό. Επίσης χάρη στη μοναδική του ενότητα γραφής και ζωής, με υψηλότατο προσωπικό κόστος, όπως γνωρίζουμε. Έκτοτε παραμένει ένα μονίμως δροσερό μνημείο αναφοράς, αν μου επιτρέπετε το οξύμωρο.
— Και πόσο επίκαιρος είναι άραγε σήμερα;
Ε.Κ.: Όσο επίκαιρος είναι πάντα κάθε σπουδαίος συγγραφέας. Αλλά και πολύ περισσότερο που η βαθύτατα πολιτική του στάση ζωής, χωρίς κηρύγματα και θρησκευτικές παραινέσεις, αποτελεί καίριο παράδειγμα στη μεταψυχροπολεμική εποχή και τις νέες προοπτικές.
— Ποια βιβλία του είναι στην κυκλοφορία, ποια κινούνται περισσότερο και ποιο είναι αυτό που βρίσκεται πρώτο στη λίστα των πωλήσεων από τις εκδόσεις σας;
Ε.Κ.: Σήμερα κυκλοφορούν 16 βιβλία του Μίλαν Κούντερα από τις εκδόσεις της Εστίας, σχεδόν όλα στις μεταφράσεις του Γιάννη Η. Χάρη, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια συνεργάζεται στενά με τον συγγραφέα. Σύντομα θα κυκλοφορήσει και η «Αθανασία» σε νέα μετάφραση του Γ.Η.Χ. Όπως θα το περίμενε κανείς, τα αμιγώς μυθοπλαστικά —διότι και τα δοκίμια του Κούντερα είναι υψηλή λογοτεχνία— προηγούνται στις προτιμήσεις των αναγνωστών. Πρώτη σε κυκλοφορία είναι πάντοτε «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» (στην αρχική μετάφραση της Κατερίνας Δασκαλάκη) ή «Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης» (στη νέα μετάφραση του Γιάννη Χάρη). Ακολουθούν «Το αστείο», «Η αθανασία», οι «Κωμικοί έρωτες», «Η βραδύτητα» (μτφ. Σεραφείμ Βελέντζα), «Η ζωή είναι αλλού», «Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης», «Η ταυτότητα», «Το βαλς του αποχαιρετισμού», «Η άγνοια», «Η γιορτή της ασημαντότητας». Το —κατ' εμέ— αριστουργηματικό θεατρικό έργο «Ο Ιάκωβος κι ο αφέντης του» (μτφ. Αμαλίας Τσακνιά) και τα δοκίμια «Η τέχνη του μυθιστορήματος» (μτφ. Φίλιππου Δρακονταειδή), «Οι προδομένες διαθήκες», «Ο πέπλος: δοκίμιο σε εφτά μέρη», «Συνάντηση» —που θα έπρεπε να διδάσκονται στα σχολεία, πριν και από τις σχολές δημιουργικής γραφής— έχουν πολύ μικρότερη κυκλοφορία.
— Πώς αισθανθήκατε μαθαίνοντας για την επανάκτηση της τσεχικής υπηκοότητας από τον μεγάλο αυτό συγγραφέα και διανοούμενο;
Ε.Κ.: Χαρά για κείνον, συγκίνηση. Ήταν κάτι που του οφειλόταν από καιρό. Κάλλιο αργά παρά ποτέ. Ένας Τσέχος, παγκόσμιος συγγραφέας, έξω από τα παριζιάνικα σαλόνια, αν και με πλήρη γνώση των παρισινών τεκταινομένων.
— Σας ευχαριστώ θερμά. Με την ευκαιρία όμως αυτής της μικρής μας κουβέντας, θα θέλατε να μας κάνετε λόγο και για κάποιες από τις πρόσφατες εκδόσεις της Εστίας;
Ε.Κ.: Ευχαρίστως! Λοιπόν, στη σειρά της Ξένης Λογοτεχνίας αναμένεται εντός των ημερών η νέα μετάφραση της «Αθανασίας» του Κούντερα (μτφ. Γιάννης Η. Χάρης). Κυκλοφόρησαν και άλλοι σπουδαίοι συγγραφείς: Μισέλ Ουελμπέκ, «Σεροτονίνη» (μτφ. Γ. Καράμπελας), Ρόυ Γιάκομπσεν, «Οι αφανείς» (μτφ. Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη), Ντον Ντελλίλο, «Zero K» (μτφ. Λαμπρινή Κουζέλη) και το κλασικό πλέον μυθιστόρημα του Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, «Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» (σε νέα μετάφραση του Σπύρου Μοσκόβου).
Στη σειρά της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας κυκλοφόρησαν πρόσφατα «Οι βάρδιες των πουλιών» (Γιάννης Μακριδάκης, νουβέλα), «Το μονοπάτι της Ευγενίας» (μυθιστόρημα, Δημήτρης Μεσορράχης), «Αυτά και οι μετακομίσεις» (διηγήματα, Δημήτρης Φύσσας), «Σαμποτάζ» (νουβέλα, του πρωτοεμφανιζόμενου Γιάννη Γαβρά).
Από την κλασική πλέον γενιά του '30, έχουμε μερικές επίσης πολύ ενδιαφέρουσες κυκλοφορίες: «Ελληνική διάρκεια: μορφές και θέματα των γραμμάτων και των τεχνών 1924-1952», μια ανθολόγηση κειμένων του Ηλία Βενέζη από τον Χαράλαμπο Καράογλου και την Κατερίνα Καρβέλα, ένα βιβλίο που ζωντανεύει τον ελληνικό 20ό αιώνα. Σε φιλολογική επιμέλεια της Λίζυς Τσιριμώκου, η «Αλληλογραφία δύο ερωτευμένων: Τον καιρό του Γιούγκερμαν 1935-1937», όπου ο Καραγάτσης και η γυναίκα του ανασυνθέτουν την αστική ζωή της εποχής, με τα ταξίδια αλλά και τις αγωνίες της. Δύο νέες επετειακές εκδόσεις του Στρ. Μυριβήλη με εικονογράφηση του Μάρκου Καμπάνη και επιμέλεια του Παντελή Μπουκάλα, «Στη χώρα των αγαλμάτων – διηγήματα από τα τέσσερα χρωματιστά βιβλία» και «Μικρές φωτιές – Ποιήματα και Τραγούδια», με επίμετρο του Μάριου Κυπαρίσση Μώρου. Προσεχώς αναμένεται μια νέα έκδοση —με νέους επιμελητές (Γιάννης Μπαλαμπανίδης και Κατερίνα Λαμπρινού)— του περίφημου μανιφέστου του Γιώργου Θεοτοκά, «Το ελεύθερο πνεύμα» (πρόλογος Ν. Κ. Αλιβιζάτος).
Εχθές μόλις παρουσιάστηκε το νέο βιβλίο του ιστορικού Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου, «Φάσεις και αντιφάσεις του ελληνικού κράτους στον 20ό αιώνα, 1910-2001». Ένας άλλος εξαίρετος νέος πανεπιστημιακός, ο Γιώργος Σαγκριώτης, μόλις εξέδωσε τη μελέτη του «Η δυνατότητα της ελευθερίας: Εισαγωγικές μελέτες για το πρόβλημα της αγωγής στον Καντ». Αλλά και δύο εκπλήξεις: Σουάμι Σιβαμούρτι Σαρασουάτι, «Ακολουθώντας τα βήματά του: Σχέση γκούρου-μαθητή, ένας παντοτινός δεσμός αγάπης» και Σοχάκου Οκουμούρα, «Διαλογισμός Ζεν».
— Καλοτάξιδα, εύχομαι, όλα τους. Αγαπητή κα Καραϊτίδη, σας ευχαριστώ θερμά, και Καλές Γιορτές!
Ε.Κ.: Σας ευχαριστώ πολύ κι εγώ, κύριε Αθανασιάδη. Σας εύχομαι (χωρίς πολιτική ορθότητα) Καλά Χριστούγεννα!
