Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Η Λογοτεχνία για Νέους (Young Adult στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία και συχνά απλώς με τα αρχικά: ΥΑ) είναι μία ειδική κατηγορία βιβλίων που γράφονται για αναγνώστες από 13 έως 18 ετών. Ή αλλιώς, για μαθητές γυμνασίου και λυκείου. Είναι δηλαδή τα βιβλία εκείνα που καλύπτουν το κενό ανάμεσα στην Παιδική Λογοτεχνία και τα βιβλία για ενήλικες, ή που εισάγουν, ή ακόμη καλύτερα που προετοιμάζουν τον πολύ νεαρό αναγνώστη της Παιδικής Λογοτεχνίας στη λογοτεχνία ενηλίκων.
Ουσιαστικά, κάποιος «εθίζεται» στην ανάγνωση, όχι από τα βιβλία για παιδιά που διάβαζε στο δημοτικό σχολείο, αλλά από αυτά που διαβάζει στο γυμνάσιο και στο λύκειο: τα έξι χρόνια που μεσολαβούν είναι ικανά να αμβλύνουν απολύτως την αγάπη που έτρεφε κάποιος για το διάβασμα ως παιδί έτσι και μείνουν λογοτεχνικώς άκαρπα. Στη Λογοτεχνία για Νέους περιλαμβάνονται και πολλά παλαιότερα βιβλία, μυθιστορήματα κυρίως, που στον καιρό τους δεν είχαν γραφτεί ειδικά για νεαρούς αναγνώστες, ή που ίσως γράφτηκαν ακριβώς για ενήλικες, αλλά που πλέον τα εκτιμούν περισσότερο οι νεαρότερες ηλικίες.
Τα θέματα που απασχολούν τη Λογοτεχνία για Νέους είναι σχεδόν όλα όσα απασχολούν και τη λογοτεχνία για ενήλικες, συν μερικά ακόμη που σπανίως απαντούν σε «βιβλία για μεγάλους». Τώρα, τα *είδη* της Λογοτεχνίας για Νέους είναι ακριβώς τα ίδια με αυτά των βιβλίων για μεγάλους. (Με την εξαίρεση ειδικών, «περιθωριακών» ειδών όπως το πορνό). Για παράδειγμα, υπάρχουν κοινωνικά μυθιστορήματα για νέους αλλά και για ενήλικες, αισθηματικά μυθιστορήματα για νέους και αισθηματικά μυθιστορήματα για ενήλικες, μυθιστορήματα φαντασίας, τρόμου, αστυνομικά κ.ο.κ.: τα είδη είναι ακριβώς τα ίδια.
Εκείνο που διαφέρει είναι ασφαλώς ο συνολικός τρόπος διαπραγμάτευσης των θεμάτων. Αλλιώς μιλάς, άρα και γράφεις, για έναν νεαρό αναγνώστη, και αλλιώς για έναν μεγάλο. Όπως, για να μιλήσουμε και για το «εσωτερικό» της Λογοτεχνίας για Νέους, αλλιώς γράφεις για ένα παιδί 12 ετών, αλλιώς για έναν έφηβο 15 ετών, και αλλιώς για έναν νεαρό άντρα ή μία νεαρή γυναίκα 18 ετών (οπότε και μιλάμε για την υποκατηγορία «μυθιστορήματα ενηλικίωσης», ή coming-of-age novels).
Στα περισσότερα μυθιστορήματα της Λογοτεχνίας για Νέους, ο κεντρικός ήρωας έχει την ηλικία του κοινού στο οποίο κυρίως απευθύνεται το βιβλίο και παρεμφερείς παραστάσεις από τη ζωή. Όπως επίσης και παρεμφερή προβλήματα ή προβληματισμούς. Τα πιο συνηθισμένα θέματα που θίγονται και αναλύονται διεξοδικά είναι η φιλία και οι σχέσεις, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, η ταυτότητα και, τα τελευταία ειδικά χρόνια, η διαφορετικότητα. Ας δούμε όμως έναν κατάλογο με τα 50 κυριότερα θέματα της Λογοτεχνίας για Νέους, βαλμένα σε αλφαβητική σειρά (καθώς δεν τίθεται, ασφαλώς, θέμα «αξιολόγησης»):
1. Αθλητισμός
2. Αλκοόλ
3. Αλληλεγγύη
4. Αποδοχή της διαφορετικότητας
5. Απώλεια
6. Ασθένεια
7. Ατυχήματα και δυστυχήματα
8. Αυτοχειρία
9. Βία
10. Βιασμός
11. Γονείς (και η ενδεχόμενη απουσία τους)
12. Διαζύγιο
13. Διαφορετικότητα
14. Δουλειά (και ανεργία)
15. Έγκλημα (και απονομή δικαιοσύνης)
16. Εγκυμοσύνη (ανεπιθύμητη) και έκτρωση
17. Ενοχή (και αθωότητα)
18. Επιβίωση
19. Ερωτικά σκιρτήματα
20. Ζώα (συντροφιά και ευθύνη)
21. Ηλικιωμένοι και υπερήλικες
22. Ηρωισμός
23. Θάνατος
24. Θρησκεία
25. Κακοποίηση (σωματική)
26. Κοινότητα
27. Μέλλον
28. Μετανάστευση (και προσφυγιά)
29. Μοναξιά
30. Μπούλινγκ
31. Ναρκωτικά
32. Ο Άλλος
33. Οικογένεια (παραδοσιακή και σύγχρονη)
34. Ομορφιά (και το αντίθετό της)
35. Ομοφυλοφιλία (LGBT+)
36. Παραβατικότητα
37. Παχυσαρκία
38. Περιβάλλον
39. Πνευματική καλλιέργεια
40. Πόλεμος
41. Ρατσισμός
42. Σεξουαλική ζωή και επιθυμία
43. Σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση
44. Σιωπή (και τη σημαίνει η λύση της)
45. Συναισθηματικά προβλήματα
46. Συντροφικότητα
47. Τέχνη
48. Φιλία
49. Φτώχεια
50. Χουλιγκανισμός
Τα παραπάνω θέματα —εννοείται— είναι απλώς ο καμβάς πάνω στον οποίο υφαίνεται η ιστορία κάθε βιβλίου. Δηλαδή: δεν μιλάμε σε καμία περίπτωση για… κοινωνιολογικά ή ψυχολογικά εγχειρίδια, αλλά για αμιγή λογοτεχνία. Για παράδειγμα, ένα βιβλίο που μιλά για τον ρατσισμό και τον Άλλο μπορεί κάλλιστα να είναι ένα μυθιστόρημα Επιστημονικής Φαντασίας με εξωγήινους, διαστρικά ταξίδια, μάχες με τέρατα, ένα μυθιστόρημα με ήρωες σύγχρονους μάγους και μάγισσες μπορεί να μιλά για την απώλεια, το μπούλινγκ και τη μοναξιά κ.ο.κ.: το θέμα του (πρέπει να) αναδύεται από την ιστορία, την πλοκή, τη δράση, τους ήρωες και τις αλληλεπιδράσεις τους, δεν (πρέπει να) γίνεται «έκθεση ιδεών».
Τα βιβλία της Λογοτεχνίας για Νέους διαβάζονται, προφανώς, στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, είναι δηλαδή εξωσχολικά. Παρ' όλα αυτά, αξίζει να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με κάθε σύγχρονη έρευνα, είναι ταυτόχρονα εκείνα τα βιβλία που βοηθούν τα παιδιά να μιλήσουν στην τάξη για τα θέματα που κυρίως τούς απασχολούν —και κυρίως για τα πιο σύνθετα και για τα θέματα-ταμπού—, πολύ περισσότερο από τα «βιβλία του Κανόνα», δηλαδή από τα κλασικά μυθιστορήματα κάθε χώρας που παραδοσιακά διδάσκονται στα σχολεία. Κι αυτό γιατί η Λογοτεχνία για Νέους, ακόμη και εάν οι ιστορίες της διαδραματίζονται σε «άλλους κόσμους», στηρίζεται σε πολύ κοινά, πολύ συνήθη, πολύ εύκολα αναγνωρίσιμα θέματα που αφορούν άμεσα τους νεαρούς μαθητές-αναγνώστες.
Με άλλα λόγια, η Λογοτεχνία για Νέους υπηρετεί πολλούς σκοπούς ταυτόχρονα: προσφέρει στον νεαρό αναγνώστη όσα προσφέρει η λογοτεχνία ενηλίκων —με πρώτο και κύριο βεβαίως την αναγνωστική απόλαυση—, τονώνει την αγάπη του για το διάβασμα και το βιβλίο γενικότερα, και, δίνοντας έμφαση στα σύγχρονα προβλήματα, στα θέματα που απασχολούν όλους τους νέους (όλους τους νέους κάθε χώρας), προσφέρει μία ευρεία γκάμα, όχι προφανώς «λύσεων» και «απαντήσεων», αλλά γόνιμου προβληματισμού.
Η Λογοτεχνία για Νέους βρίσκεται στις περισσότερες χώρες της Δύσης σε μεγάλη άνθηση, τόσο ποσοτικά (πολύ περισσότεροι τίτλοι, πολύ περισσότεροι αναγνώστες) όσο και ποιοτικά (όλο και καλύτερα βιβλία, όλο και λιγότερη ηθικολογία, όλο και πιο μεγάλη γκάμα θεμάτων). Μάλιστα, πλέον τα μισά από τα ΥΑ μυθιστορήματα διαβάζονται από ΕΝΗΛΙΚΕΣ.
Παρά ταύτα, στην Ελλάδα η παραγωγή Λογοτεχνίας για Νέους είναι από πολύ μικρή έως ανύπαρκτη, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει ζήτηση από το κοινό. Οι τίτλοι που εκδίδονται κάθε χρόνο μετριούνται, έτσι, στα δάχτυλα, αν εξαιρέσουμε (μολονότι και αυτά είναι δυστυχώς λίγα) κάποια μυθιστορήματα Φαντασίας, συνήθως σε σειρές, που μεταφράζονται από τα αγγλικά (αλλά ευτυχώς που υπάρχουν κι αυτά). Στη χώρα μας διαπιστώνεται ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ της λογοτεχνίας για παιδιά και της λογοτεχνίας για ενήλικες — ασφαλώς το πρόβλημα είναι πολυπαραγοντικό, αλλά το σχολείο (το εκπαιδευτικό σύστημα δηλαδή) παίζει τον μεγαλύτερο, φοβούμαστε, ρόλο σε αυτό.
Όμως: η έλλειψη της Λογοτεχνίας για Νέους, ή καλύτερα: το έλλειμμα της αναγνωστικής ανάγκης από τους νέους για ΥΑ μυθιστορήματα, είναι ένας από τους βασικούς λόγους που στην Ελλάδα έχουμε εντέλει και τόσο μικρό, και περιορισμένο, αναγνωστικό κοινό λογοτεχνίας ενηλίκων.
Και αυτό είναι κάτι που πρέπει να αλλάξει.
ΥΓ. Σε επόμενα σημειώματα θα αναφερθούμε σε κάποια υποείδη της Λογοτεχνίας για Νέους και σε συγκεκριμένα βιβλία που, ενώ στο εξωτερικό γίνονται μπεστ-σέλερ και ανοίγουν μεγάλες συζητήσεις, στην Ελλάδα περιβάλλονται από σιωπή.
