Όταν στα τέλη Δεκεμβρίου του 2019 εμφανίστηκαν τα πρώτα κρούσματα πνευμονίας στην πόλη Ουχάν της Κίνας, λίγοι συνειδητοποίησαν ότι τους επόμενους μήνες το σύνολο της ανθρωπότητας θα βρισκόταν αντιμέτωπο με μια κρίση που θα ξεπερνούσε κατά πολύ τα στενά υγειονομικά πλαίσια, απειλώντας την παγκόσμια οικονομία και οδηγώντας ολόκληρους επιχειρηματικούς τομείς στο χείλος της αβύσσου. Λίγους μήνες αργότερα, όταν πια η κρισιμότητα της κατάστασης έγινε προφανής, η επιστημονική κοινότητα ξεκίνησε μια πρωτοφανή κούρσα για την παρασκευή του εμβολίου που θα σπάσει τα δεσμά του κορονοϊού.
Φαρμακευτικές εταιρείες, πανεπιστημιακές σχολές, ερευνητικά ιδρύματα, δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς έχουν επιδοθεί σε έναν φρενήρη αγώνα χρησιμοποιώντας κάθε διαθέσιμο πόρο, προκειμένου να παρασκευάσουν σε λίγους μήνες το «αντίδοτο» στην πανδημία που έχει έως τώρα αφαιρέσει τη ζωή περίπου 680.000 ανθρώπων.
Το όλο εγχείρημα είναι καινοφανές για τα επιστημονικά χρονικά. Η ανθρωπότητα παλεύει να συμπυκνώσει σε διάστημα λίγων μηνών πολύπλοκες επιστημονικές διαδικασίες που υπό κανονικές συνθήκες διαρκούν έως και δέκα έτη. Τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές και σύμφωνα με την τελευταία επίσημη ενημέρωση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, περίπου 180 εμβόλια κατά του κορονοϊού βρίσκονται υπό ανάπτυξη. Τα 26 από αυτά βρίσκονται ήδη στη φάση των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους, εκ των οποίων τα 5 έχουν ήδη περάσει στη Φάση ΙΙΙ, ενώ 139 είναι ακόμα σε προκλινικό στάδιο δοκιμών.
Το γεγονός παραμένει ένα: Η επιστημονική κοινότητα έχει αφιερώσει σχεδόν το σύνολο των δυνάμεών της σε μια τιτάνια προσπάθεια ώστε στο τέλος του 2020, το αργότερο το πρώτο εξάμηνο του 2021, το εμβόλιο για τον κορονοϊό να είναι έτοιμο.
Ένα εμβόλιο, πολλές προσεγγίσεις
Το εμβόλιο, οποιοδήποτε εμβόλιο, δεν είναι φάρμακο. Αντιθέτως, αποστολή των εμβολίων είναι να εκπαιδεύσουν τον οργανισμό να παράγει τα δικά του «φάρμακα» κατά των ιών. Και αυτό το κάνουν παρουσιάζοντας τον δυνητικό εισβολέα ή κομμάτια αυτού απενεργοποιημένα. Με τον τρόπο αυτό το ανοσοποιητικό σύστημα είναι κατάλληλα προετοιμασμένο στην περίπτωση που ο εχθρός κάνει την εμφάνισή του.
Η παρασκευή του εμβολίου για τον κορονοϊό μπορεί να είναι το μεγάλο ζητούμενο, ωστόσο δεν είναι απαραίτητο ότι θα έχουμε ένα και μόνο εμβόλιο. Οι ερευνητές ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις, γεγονός που δεν θα πρέπει να μας ξενίζει, με δεδομένο ότι πρόκειται για το πρώτο εμβόλιο για κορονοϊό. Ποτέ στο παρελθόν ιός αυτού του είδους δεν είχε τεθεί στο στόχαστρο των ερευνητών, κάτι που σημαίνει ότι τώρα γράφουμε το σχετικό εγχειρίδιο, περιπλανώμενοι σε ένα τοπίο που θυμίζει terra incognita.
Με βάση πάντα τα επίσημα στοιχεία του ΠΟΥ, οι ερευνητικές προσπάθειες που έχουν περάσει στη Φάση ΙΙΙ των κλινικών δοκιμών ακολούθησαν τις εξής προσεγγίσεις:
Μη αναπαραγόμενων ιικών φορέων: Η αλληλουχία DNA της πρωτεΐνης - ακίδας του κορωνοϊού, γνωστής και ως πρωτεΐνης S (Spike), μέσω της οποίας προσκολλάται στην επιφάνεια των ανθρώπινων κυττάρων, απομονώνεται από το ιικό γονιδίωμα και εισάγεται στο γονιδίωμα ενός διαφορετικού ιού που έχει αδρανοποιηθεί γενετικά ώστε να μην αναπαράγεται μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό.
Αδρανοποιημένος ιός: Σε αυτόν τον τύπο εμβολίου, ο ιός χορηγείται αδρανοποιημένος στον οργανισμό. Με τον τρόπο αυτό βοηθά τον οργανισμό να αναπτύξει αντισώματα στο παθογόνο χωρίς τον κίνδυνο λοίμωξης.
Αγγελιαφόρο RNA: Το mRNA είναι ο γενετικός κώδικας που «λέει» στα κύτταρα τι πρέπει να φτιάξουν. Στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για ένα αντιγόνο που μπορεί να προκαλέσει ανοσο-απόκριση απέναντι στον ιό. Ένα εμβόλιο mRNA εμπεριέχει «οδηγίες», οι οποίες κατευθύνουν τον οργανισμό να παράγει ιικές πρωτεΐνες, που μπορούν με τη σειρά τους να προκαλέσουν ανοσο-απόκριση, δηλαδή την αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος σε περίπτωση που υπάρξει μόλυνση από τον ιό.
Ωστόσο, η κούρσα δεν σταματά εδώ. Άλλες ερευνητικές προσπάθειες έχουν εστιάσει στην παρασκευή του εμβολίου μέσω ζωντανού εξασθενημένου ιού, πρωτεϊνικών υποομάδων, DNA και ιόμορφων σωματιδίων.
Θα ξεμπερδέψουμε οριστικά;
Αν δεχτούμε ως υπόθεση εργασίας ότι το εμβόλιο θα είναι πράγματι έτοιμο τους επόμενους μήνες, η παραγωγή του θα διεκπεραιωθεί με φρενήρεις ρυθμούς και κατά συνέπεια ο εμβολιασμός των ευπαθών ομάδων θα ξεκινήσει το συντομότερο δυνατόν, το επόμενο ερώτημα που αναδύεται είναι πόσο αποτελεσματικό θα είναι. Με άλλα λόγια, η δημιουργία του εμβολίου σημαίνει ότι ξεμπερδεύουμε οριστικά από τον κορoνοϊό;
Η AstraZeneca, μία από τις φαρμακευτικές εταιρείες που εργάζεται για την ανάπτυξη εμβολίου, προειδοποίησε ότι λόγω της απρόβλεπτης φύσης του ιού είναι πιθανό να απαιτείται η χορήγησή του κάθε 12 μήνες. Όπως δηλαδή και για τη γρίπη, για την οποία το εμβόλιο του 2018, για παράδειγμα, δεν καλύπτει τα στελέχη της επιδημίας του 2019 και ούτω καθ’ εξής. Ακόμη όμως και το ενήμερο εμβόλιο δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι θα καλύπτει όσους το κάνουν. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ, η αποτελεσματικότητα του εμβολίου της γρίπης κινείται διαχρονικά μεταξύ 40% και 60%, καθώς ο ιός έχει την ικανότητα να μεταλλάσσεται διαρκώς.
Αυτοί που προηγούνται
Σε κάθε περίπτωση, όπως δεν πρέπει να εφησυχάζουμε έτσι και δεν χρειάζεται απαισιοδοξία. Τα αποτελέσματα που έχουν ανακοινώσει τρεις από τις πέντε εταιρείες, τα εμβόλια των οποίων έχουν περάσει στη Φάση ΙΙΙ των δοκιμών, αποδεικνύουν ότι μέσα σε λίγους μήνες καλύφθηκε επιστημονική απόσταση που υπό τυπικές συνθήκες θα απαιτούσε χρόνια ερευνητικών προσπαθειών.
Ιδιαίτερα ενθαρρυντικά είναι τα νέα για το πειραματικό εμβόλιο που αναπτύσσει το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης με τη συνεργασία της φαρμακευτικής εταιρείας AstraZeneca. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της κλινικής δοκιμής, που δημοσιεύθηκαν στην ιατρική επιθεώρηση The Lancet, οι κλινικές μελέτες σε 1.077 υγιή άτομα έδειξαν ότι το εμβόλιο προκάλεσε την παραγωγή αντισωμάτων, αλλά και λευκών αιμοσφαιρίων, τα οποία ενισχύουν την άμυνα του οργανισμού έναντι του κορονοϊού. Συγκεκριμένα, το εμβόλιο πέτυχε με την πρώτη δόση αποτελεσματικότητα 91%, καθώς ανιχνεύθηκαν εξουδετερωτικά αντισώματα, ενώ όλοι οι συμμετέχοντες ανέπτυξαν αντισώματα μετά την επαναληπτική δόση.
Αντίστοιχα, αποτελέσματα της κλινικής δοκιμής Φάσης Ι που δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό New England Journal of Medicine, έδειξαν ότι και οι 45 εθελοντές που έλαβαν το εμβόλιο της εταιρείας βιοτεχνολογίας Moderna ανέπτυξαν αντισώματα για τον ιό.
Τέλος, τα στοιχεία από μια δοκιμή που έγινε στη Γερμανία σε 60 υγιείς εθελοντές, για το εμβόλιο των BioNTech/Pfizer, έδειξαν ότι οι εθελοντές που έλαβαν δύο δόσεις του εμβολίου παρήγαγαν αντισώματα ικανά να εξουδετερώσουν τον ιό.
Μια (πολύ) σύντομη ιστορία των εμβολίων
Αν εν έτει 2020 η ανθρωπότητα αγωνιά για το εμβόλιο κατά ενός ιού που έκανε την εμφάνισή του για πρώτη φορά στην Κίνα, το ίδιο συνέβη και με τα εμβόλια. Οι πρώτες προσπάθειες εμβολιασμού ανθρώπων κατά της ευλογιάς -μια από τις πιο τρομακτικές ασθένειες στην Ιστορία, με ποσοστό θνησιμότητας 30%- αναφέρθηκαν στην Κίνα τον 16ο αι. Οι πρακτικοί γιατροί της εποχής αποσπούσαν εξανθήματα ευλογιάς από ασθενείς, τα ξέραιναν, τα άλεθαν και τα χορηγούσαν υπό μορφή σκόνης στη μύτη πραγματικά... γενναίων εθελοντών.
Εάν στους Κινέζους πιστώνονται αυτές οι πρωτόγονες απόπειρες εμβολιασμού, ήταν ο Βρετανός γιατρός του 18ου αι., Εντουαρντ Τζένερ, ο οποίος θεωρείται πατέρας του επιστημονικού εμβολιασμού. Ο Τζένερ, όπως και άλλοι σύγχρονοί του, είχε παρατηρήσει ότι οι κτηνοτρόφοι που είχαν νοσήσει από δαμαλίτιδα, μια μορφή ευλογιάς που προσβάλλει τα βοοειδή, δεν ασθενούσαν ποτέ από την ευλογιά που αποδεκάτιζε τους ανθρώπους. Η δαμαλίτιδα εκδηλωνόταν με ήπια συμπτώματα στους κτηνοτρόφους, ωστόσο προσέδιδε ανοσία έναντι της ανθρώπινης μορφής της νόσου.
Σε ένα διάσημο πείραμα το 1796 -που σήμερα δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτραπεί- ο Τζένερ συνέλεξε κομμάτια φλύκταινας από τη Σάρα Νελμς, μια αγρότισσα που νοσούσε από δαμαλίτιδα, και επάλειψε το μολυσματικό υγρό σε τομές που είχε κάνει στο χέρι ενός 8χρονου αγοριού. Το αγόρι, αν και νόσησε ήπια από δαμαλίτιδα, παρέμεινε για πάντα ανοσοποιημένο στην ευλογιά, μια από τις πιο μολυσματικές νόσους - δολοφόνους της εποχής.
Ωστόσο, ήταν οι επιστημονικές εξελίξεις στο πρώτο μισό του 20ού αι. που οδήγησαν στην έκρηξη εμβολίων: Κοκκύτη το 1914, διφθερίτιδας το 1926, τετάνου το 1938, γρίπης το 1945 και παρωτίτιδας το 1948. Χάρη στις νέες τεχνικές, η παραγωγή εμβολίων κατέστη μαζική μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940, απαλλάσσοντας τους ανθρώπους από τους αόρατους θηρευτές τους. Τα εμβόλια κατά της πολιομυελίτιδας (1955), της ιλαράς (1963), της ερυθράς (1969) και άλλων ιών προστέθηκαν στη λίστα κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν και τα ποσοστά εμβολιασμού παγκοσμίως αυξήθηκαν κατακόρυφα χάρη στις επιτυχημένες παγκόσμιες υγειονομικές εκστρατείες. Ο κόσμος κηρύχθηκε «ελεύθερος» από την ευλογιά το 1980. Η πρώτη από τις πολλές ιστορίες επιτυχίας εμβολίων...
*Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο 8 - 9 Αυγούστου
