Της Μαρίας Χούκλη
Τι μένει, αν κοσκινίσουμε γεγονότα και δηλώσεις, όλα όσα συμβαίνουν, όσα μας αφορούν, μας επηρεάζουν και διαμορφώνουν την εποχή μας; Το εδώ και τώρα της ελληνικής κοινωνίας αν επιχειρήσουμε να την συλλάβουμε ως ατμόσφαιρα, ως το πνεύμα του καιρού μας; Ποιο είναι με άλλα λόγια το ελληνικό Zeitgeist; Ο γερμανικός όρος αποδίδεται μόνο περιφραστικά, ωστόσο νιώθεις τι θέλει να πει.
Πολλοί πιστώνουν τη λέξη Zeitgeist στον Hegel, αλλά, σύμφωνα με το λεξικό όρων που καθιέρωσε ο εκπρόσωπος του γερμανικού ιδεαλισμού, ποτέ δεν την χρησιμοποίησε ακριβώς έτσι ο φιλόσοφος. Σ' ένα από τα έργα του υπήρχε η φράση «το πνεύμα του καιρού του –der Geist seiner Zeit».
Κανείς άνθρωπος, κατά τον Έγελο, δεν μπορεί να υπερβεί τον καιρό του. Το πνεύμα της εποχής του είναι και το δικό του πνεύμα. Η θεωρία του Hegel κοντραριζόταν με εκείνη του σύγχρονού του Thomas Carlyle, που υποστήριζε ότι Ιστορία είναι το αποτέλεσμα των πράξεων ηρώων και ιδιοφυών. Ο συγκαιρινός τους Tolstoy επίσης διαφώνησε με τον Σκοτσέζο φιλόσοφο, υποστηρίζοντας ότι η ηγεσία –η ικανότητα της διακυβέρνησης– είναι προϊόν των κοινωνικών συνθηκών κάθε εποχής. Κατά τον Ρώσο τιτάνα της λογοτεχνίας, κάθε ηγεσία διαμορφώνεται όχι από τα χαρακτηριστικά του φυσικού προσώπου, αλλά από κοινωνικούς παράγοντες τού καιρού του τους οποίους τις περισσότερες φορές δεν μπορεί να ελέγξει.
Ελάτε τώρα να προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε το ελληνικό Zeitgeist. Αν μας ορίζει ή το ορίζουμε. Ποια είναι η γενική πολιτική, πολιτιστική, πνευματική και ηθική διάθεση που κυριαρχεί στην κοινωνία μας και τις ομάδες που την συναπαρτίζουν; Δεν χρειάζονται σφυγμομετρήσεις της κοινής γνώμης για να διαπιστώσεις ότι η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών βιώνει ένα αίσθημα ματαίωσης. Δεν έχει να κάνει μόνο με την οικονομική κονιορτοποίηση της ζωής τους.
Υπάρχει μια αίσθηση εγκλωβισμού, ενός συνεχούς φαύλου κύκλου, θάμπωσε ακόμη και η τοξικότητα του κοινωνικού αυτοματισμού. Σαν ξέρεις ότι η λύση είναι κάπου γύρω, αλλά συνεχώς διαφεύγει. Σαν να θέλεις να βγεις από το κλουβί και να μην βρίσκεις την πόρτα. Ακόμη και όσοι την τελευταία χρονιά πίστεψαν ότι «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός», οι περισσότεροι παίρνουν σιγά σιγά θέση στις στρατιές των απογοητευμένων. Το πνεύμα της εφαρμοζόμενης πολιτικής σε όλο το άνυσμα, κατώτερο των περιστάσεων. Πολιτιστικά και πνευματικά η παραγωγή γίνεται πλέον κατά μόνας ή από ομάδες ομοίων στα κρυφά σχολειά των αποτραβηγμένων. Όσο για την ηθική συμβαδίζει με τη γενικότερη ατμόσφαιρα. Μαραγκιασμένη και φτενή. Φέγγει σαν λιωμένο ύφασμα μόλις την σηκώσεις στο φως.
Η Ελλάδα του 2016 δεν έχει ταυτότητα. Η Ελλάδα του 2016 δεν ξέρει που να κοιτάξει, τι να πιστέψει, πώς και με ποιους να προσπαθήσει, προς τα πού να πάει, ποια είναι η ρωμαλέα ιδέα για την οποία αξίζει να αγωνιστεί. Δεν μπορεί να είναι η «Ανάπτυξη»! Καταλαβαίνω πως δει δη χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν εστί γενέσθαι των δεόντων. Αλλά έχετε την αίσθηση ότι αν ξαφνικά τρέξουν ποταμοί χρημάτων, θα αλλάξει το φρόνημα της ελληνικής κοινωνίας; Θα αλλάξει πολιτικά, πολιτιστικά, πνευματικά, ηθικά; Δεν έχω τη μορφωτική σκευή να κρίνω ποιος των τριών –Hegel, Carlyle ή Tolstoy– έχει δίκιο. Αλλά είμαι απολύτως πεπεισμένη ότι στο ελληνικό Zeitgeist υπάρχει κάτι πιο βαθύ που το λερώνει...
