Του Πλάτωνα Τήνιου*
Το δημογραφικό είναι σαν ένας παγετώνας στο βουνό. Είναι τόσο μεγάλος που είναι τμήμα του τοπίου – που συνηθίζουμε και θεωρούμε δεδομένο. Όμως, ο παγετώνας κινείται, στην αρχή αργά και ανεπαίσθητα. Ξαφνικά όμως ο παγετώνας μπορεί να επιταχυνθεί. Τμήματά του μπορεί να αποκολληθούν, να καταρρεύσουν και να καταπιούν ολόκληρα χωριά.
Η κίνηση του δημογραφικού -στην Ελλάδα και στην Ευρώπη – είναι γνωστή από το 1980. Το 1997 ο Γιάννης Σπράος προειδοποίησε ότι το δημογραφικό θα οδηγούσε σε κατάρρευση του ασφαλιστικού πριν το 2010. Η προειδοποίηση λοιδορήθηκε και ξεχάστηκε. Τώρα, όμως η κίνηση επιταχύνεται και ο παγετώνας είναι ορατός σε όλους.
Το τελικό δημογραφικό αποτέλεσμα προκύπτει από ισορροπία μεταξύ τριών δυνάμεων:
Δύναμη πρώτη: Μακροβιότητα. Ζούμε όλοι περισσότερο και ως επί το πλείστον καλύτερα. Η τάση αυτή θα συνεχίσει, πιθανώς επιταχυνόμενη, ίσως μάλιστα δραματικά. Αυτό είναι καλό – μας δίνει ευκαιρίες που δεν είχαμε πριν, φτάνει να τις αξιοποιήσουμε.
Δύναμη δεύτερη: Γεννητικότητα. Οι μητέρες κάνουν λιγότερα παιδιά και σε μεγαλύτερη ηλικία. Αυτό ισχύει παντού, αν και ίσως περισσότερο στη Νότια Ευρώπη (Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρος). Και αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, καλό: Τα ορφανοτροφεία είναι άδεια. Φροντίζουν οι γονείς τα λιγότερα παιδιά τους πιο εντατικά: φροντιστήρια, σχολές χορού, μεταπτυχιακά, κομπιούτερ κινητά.
Δύναμη Τρίτη: Μετανάστευση. (Αφίξεις μείον αναχωρήσεις) αναπληρώνουν τάσεις μείωσης του πληθυσμού. Χάρις στην τόνωση από την μετανάστευση ο συνολικός πληθυσμός της Ευρώπης απέφυγε να μειωθεί από το 2000 και μετά.
Οι τρείς τάσεις αυτές είναι κοινές σε ολη την Ευρώπη και βρίσκονται σε εξέλιξη ομαλά από το 1980. Είναι ο παγετώνας ο οποίος αργά ή σταθερά κινείται προς την κατεύθυνσή μας. Σήμερα είναι περίπου εκεί που τον περιμέναμε.
Αν είναι έτσι, τότε από πού πηγάζει η ανησυχία; Είναι ο ΣΕΒ άλλος ένας αναχρονιστικός κινδυνολόγος;
Νομίζω ότι ο ΣΕΒ έχει λόγο να ανησυχεί – αλλά όχι για τους συνήθεις λόγους που αναφέρονται – δηλαδή την «υπογεννητικότητα», ή την «γήρανση», πολλώ δε μάλλον την παρουσία μεταναστών.
Ο λόγος που η δημογραφία οφείλει να μας ανησυχεί είναι ότι η κρίση δημιούργησε μια νέα αιτιώδη σχέση, που αρχίζει από την οικονομική ανάπτυξη και πηγαίνει στον πληθυσμό – μια διασύνδεση που δεν υπήρχε πριν. Ενώ θεωρούσαμε τον πληθυσμό ανεξάρτητο από την οικονομία, η κρίση πρόσθεσε ένα καινούργιο κρίκο: Οι οικονομικές εξελίξεις οδηγούν σε επιδείνωση την δημογραφία – ένα νέο φαύλο κύκλο.
Ενώ η κατεύθυνση και η ταχύτητα του παγετώνα κάποτε ήταν ανεξάρτητες από τις ενέργειές μας, αυτό δεν φαίνεται να ισχύει πια. Αν η οικονομία πάει χειρότερα, αυτό συμπαρασύρει την δημογραφία. Αυτή οδηγεί την οικονομία και την πολιτική σε βαθύτερη πτώση.
Πώς γίνεται αυτό;
Η γεννητικότητα έχει μικρή μόνο συμμετοχή – οι γυναίκες περιμένουν ίσως περισσότερο πριν κάνουν το πρώτο τους παιδί. Όμως αυτό θα έχει οικονομική επίπτωση σε 20 χρόνια – όταν ενηλικιωθούν τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα.
Ο φαύλος κύκλος λειτουργεί μέσω της μετανάστευσης. Καθώς οι προοπτικές της οικονομίας χειροτερεύουν, φεύγουν περισσότεροι νέοι στο εξωτερικό και περισσότεροι μετανάστες βλέπουν τη Ελλάδα απλώς ένα μεταβατικό στάδιο για κάπου καλύτερα. Αν δούμε την Ευρωπαϊκή οικονομία ως σύνολο, το εργατικό δυναμικό θα κατευθύνεται εκεί που υπάρχουν προοπτικές. Αυτοί που θα φύγουν, μάλιστα, θα είναι οι πιο δυναμικοί και δημιουργικοί? αυτοί που θα μένουν θα είναι οι συνταξιούχοι, οι δημόσιοι υπάλληλοι και όσοι ελπίζουν να διοριστούν. Μεταναστεύει η δημιουργία, παραμένει η πελατεία.
Το νέο δημογραφικό 'τουιστ' δυστυχώς έχει ενσωματωθεί στην καθημερινή μιζέρια – στους μηχανισμούς που καθηλώνουν την Ελλάδα στην αναιμική ανάπτυξη του 1% κατά μέγιστο.
Αλλά ουδέν κακόν… Η άλλη όψη του νομίσματος είναι ότι αν η ανάπτυξη αυξηθεί-ας πούμε στα επίπεδα της Ισπανίας – τότε η αντιστροφή του φαύλου κύκλου θα προσφέρει μια ουσιαστική ώθηση. Καθώς γυρίζει το brain drain θα μπολιάσει την οικονομία με νέες ιδέες, νοοτροπίες, θα ταράξει τα νερά. Το ίδιο θα συμβεί αν η Ελλάδα γίνει ξανά προορισμός ανθρώπων που θέλουν να φτιάξουν την ζωή τους – όπως γίνεται τώρα στο Λονδίνο ή το Σαν Φρανσίσκο. Μια χώρα του 21ου αιώνα και όχι αναπαλαίωση της εθνικής κλειστοφοβίας του 20ού.
Σε τελική ανάλυση αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο αριθμός του πληθυσμού – την δεκαετία του 1960 είμαστε τρία εκατομμύρια λιγότεροι. Σημασία έχουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του – το πόσο ανοικτοί και ανοιχτόμυαλοι είναι οι κάτοικοι της Ελλάδας – και ας είμαστε λιγότεροι.
*Ο κ. Πλάτωνας Τήνιος είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά
