Εντός του 2020 η ατομική ευθύνη, μία που σε μεγάλο βαθμό ήταν ξεχασμένη από τον πολιτικό διάλογο της χώρας, επανήλθε στο προσκήνιο. Αφορμή φυσικά ήταν η τήρηση των αυστηρών περιοριστικών μέτρων που αναγκάστηκε να ψηφίσει η Βουλή και να εφαρμόσει η κυβέρνηση, όμως ο τρόπος με τον οποίο η αριστερά και ορισμένες ελίτ ανταποκρίθηκαν στην επίκληση της ατομικής ευθύνης είναι ένδειξη μίας βαθύτερης ιδεολογικής διαμάχης που κρατά εδώ και πολύ καιρό.
Από τη μία πλευρά αυτής της διαμάχης έχουμε το άτομο ως αυτόνομο ηθικό υποκείμενο. Από την άλλη το άτομο ως ένα μικρό τμήμα του ευρύτερου συνόλου στο οποίο ανήκει, είτε αυτό είναι κοινωνική ομάδα, φυλή, θρησκεία, φύλο ή τάξη. Από τον 17ο αιώνα και μετά, την υπεράσπιση της πρώτης εκδοχής έχει αναλάβει ο φιλελευθερισμός με εκπεφρασμένη προσήλωση στα πρωτεία του ατόμου και το μεθοδολογικό ατομισμό. Τη δεύτερη εκδοχή εκφράζει ο κολλεκτιβισμός ο οποίος τους τελευταίους αιώνες έχει λάβει πολλές μορφές ανάλογα με την κολλεκτίβα στην οποία προσδίδει τα πρωτεία, για παράδειγμα οι κομμουνιστές στους προλετάριους, οι εθνικιστές στην εθνικότητα, ή οι μεταμοντέρνοι αριστεροί στις διάφορες μειονότητες.
Για τους φιλελεύθερους πολίτες, η ατομική ευθύνη είναι η θεμιτή συνέπεια της ατομικής ελευθερίας. Ίσως αυτός και να είναι ένας από τους λόγους που ο φιλελευθερισμός δυσκολεύεται να εξαπλωθεί στη σημερινή εποχή, αφού όπως είχε πει και ο Φρόυντ “οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν πραγματικά ελευθερία, επειδή η ελευθερία προϋποθέτει ανάληψη ευθύνης, και οι περισσότεροι άνθρωποι τρέμουν την ανάληψη ευθύνης.” Πολλές από τις φιλελεύθερες απόψεις που αρκετοί αριστεροί θεωρούν ακραίες, πηγάζουν από αυτή την ιδεολογικά έντιμη προσήλωση στην ελευθερία και την ευθύνη. Για παράδειγμα, οι φιλελεύθεροι που υποστηρίζουν το κεφαλαιοποιητικό ασφαλιστικό σύστημα, το κάνουν γιατί θεωρούν ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν την ελευθερία να επιλέξουν πόσα χρήματα θα βάλουν στην άκρη, ποιος θα τα διαχειριστεί και μέχρι πότε, ώστε να διασφαλίσουν την τρίτη ηλικία τους. Αυτή η ελευθερία έρχεται, φυσικά, με την ευθύνη του να αποταμιεύει κανείς όσο εργάζεται, να διαλέξει σοφά τους επενδυτές που θα εμπιστευτεί, και να διαλέξει την κατάλληλη στιγμή να βγει στη σύνταξη. Η ευθύνη αυτή είναι πράγματι μεγάλη και πολλοί τη φοβούνται.
Το ίδιο ισχύει και για την πανδημία. Ασχέτως του πόσο αυστηρά μέτρα έχει πάρει η κυβέρνηση, πλέον όλοι γνωρίζουμε τα βασικά για το πως μεταδίδεται ο ιός, τι συνιστούν οι ειδικοί να κάνουμε με τις μάσκες, τα χέρια, και τις αποστάσεις. Για τον πολίτη που δεν τηρεί τα μέτρα, η πιθανότητα να πληρώσει το τίμημα της “ελευθερίας” να μην φοράει μάσκα είναι πολύ μικρή σε ότι αφορά την επιβολή προστίμου ή κυρώσεων από την αστυνομία. Συνεπώς, το άτομο αυτό θεωρεί ότι σε μεγάλο βαθμό μπορεί να βιώνει την ελευθερία του να μην τηρεί τα μέτρα ενώ αποφεύγει την ευθύνη των πράξεών του έναντι του κράτους. Όμως, σε μία ελεύθερη κοινωνία η σχέση που έχουμε με το κράτος αποτελεί ένα μικρό τμήμα των ευρύτερων κοινωνικών μας σχέσεων. Ο αρνητής των μέτρων μπορεί να διασπείρει τον κορονοϊό στη γιαγιά του, σε έναν καρδιοπαθή, σε ένα μέλος ευπαθούς ομάδας, ή ακόμα και σε ένα μικρό παιδί. Είτε δεχθεί πρόστιμο είτε όχι, κάθε φορά που παραβαίνει κάποιος τα μέτρα που προτείνουν οι ειδικοί, οι πράξεις του μπορεί να έχουν οδυνηρότατες συνέπειες για τους συνανθρώπους του. Είναι δόκιμο να ισχυριστεί κανείς ότι σε μία τέτοια περίπτωση δεν υπάρχει ατομική ευθύνη;
Την περασμένη εβδομάδα η καθηγήτρια Ιατρικής Αθηνά Λινού, χαρακτήρισε την έννοια της ατομικής ευθύνης ως αντιδημοκρατική. Αντίστοιχες κριτικές έχει κάνει και ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης καθώς και ο εξ αριστερών τύπος. Για την αριστερά, η ατομική ευθύνη είναι ένα τέχνασμα της αστικής δημοκρατίας προκειμένου να αποπροσανατολίσει τους πολίτες από τον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφόρων κέντρων εξουσίας. Πάντα θα βρουν έναν καταπιεστή και έναν καταπιεζόμενο διότι από τον Μαρξ και έπειτα, έτσι αντιλαμβάνονται την ιστορία. Αν δεν εφάρμοσες τα μέτρα και ξεκληριστεί ένα γηροκομείο, δεν φταις εσύ, φταίει το αστικό κράτος που δεν έριξε περισσότερα λεφτά στη δημόσια υγεία. Αν η χώρα σου χρεοκόπησε επειδή ξόδευε περισσότερα από όσα έβγαζε χωρίς μέτρο για δεκαετίες, δεν φταίει η σπατάλη δημοσίου χρήματος, φταίει ο νεοφιλελευθερισμός και οι τραπεζίτες.
Η ατομική ευθύνη για την αριστερά είναι ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς. Βρίσκεται εκεί για να μας θυμίζει ότι όση μεταφυσική διάσταση και να δώσει κανείς στην εκάστοτε κολλεκτίβα και το κοινωνικό σύνολο, στο τέλος οι άνθρωποι, οι μονάδες, είναι εκείνοι που έχουν συναισθήματα, έχουν τη δυνατότητα να μάθουν από τα λάθη τους ή να τα αγνοήσουν, έχουν τη δύναμη να δράσουν ή να μείνουν αδρανείς. Από εκεί άλλωστε πηγάζει και η ευθύνη τους.
