Τις τελευταίες ημέρες κυριαρχούν στα μέσα ενημέρωσης καταγγελίες για παρακράτος, παραδικαστικά κυκλώματα, πρακτικές μαφίας και ούτω καθεξής. Αν κανείς προσπαθήσει να αποστασιοποιηθεί από το τρέχον πολιτικό κλίμα και αξιολογήσει αυτού του είδους τις κατηγορίες - που πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι πρωτοεμφανιζόμενες αλλά προβλέψιμα επαναλαμβανόμενες όποτε υπάρχει αλλαγή κυβέρνησης - ενδέχεται να υποψιαστεί ότι κάποια βαθύτερα αίτια υποβόσκουν.
Οι κομματικοί ακόλουθοι θα σπεύσουν να υποδείξουν, με μεγάλο πάθος, τα δεινά που προκάλεσαν οι πολιτικοί τους αντίπαλοι. Όταν οι αντίπαλοι θα έρθουν στην εξουσία θα κάνουν το ίδιο. Θυμάμαι πριν λίγα χρόνια ένα πολύ κοντινό μου πρόσωπο που μου έλεγε ότι οι περισσότερες κυβερνήσεις των τελευταίων 50 ετών έχουν - είτε με εξεταστικές επιτροπές, είτε στα δικαστήρια, είτε με άλλους τρόπους - κατηγορήσει τους προκατόχους τους για κάποιου είδους αδίκημα. Δεν ξέρω κατά πόσο ισχύει αυτός ο ισχυρισμός αλλά δεν πρέπει να απέχει και πολύ από την πραγματικότητα. Η μετάβαση της εξουσίας στην Ελλάδα μπορεί να γίνεται ειρηνικά αλλά σίγουρα δεν γίνεται ομαλά.
Στα μάτια πολλών πολιτών το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα με τη διαφάνεια, τη νομοκρατία και την κατάχρηση εξουσίας είναι θέμα προσώπων. Αν μας κυβερνούν καλοί και ηθικοί άνθρωποι η χώρα μπορεί να προοδεύσει. Αν μας κυβερνούν διεφθαρμένοι πολιτικοί που φέρονται ως μαγαζάτορες του κράτους, τότε τα δεινά μας θα αυξάνονται. Το πρόβλημα με αυτή την οπτική των πραγμάτων είναι ότι αφενός δεν συμφωνούν όλοι οι πολίτες για τα ηθικά και διαχειριστικά εχέγγυα των πολιτικών αλλά και ότι αρκετές φορές, στις δημοκρατίες, οι ίδιοι οι πολίτες αποφασίζουν με εντελώς διαφορετικά κριτήρια από την τιμιότητα.
Ο Μίλτον Φρίντμαν, σε μία πολυχρησιμοποιημένη από αυτή τη στήλη φράση του, είχε πει ότι “δεν πιστεύω πως η λύση στο πρόβλημά μας είναι απλώς το να εκλέξουμε τους σωστούς ανθρώπους. Το σημαντικότερο ζήτημα είναι να δημιουργήσουμε ένα πολιτικό κλίμα το οποίο θα κάνει πολιτικά επωφελές στους λάθος ανθρώπους να πράττουν το σωστό. Αν δεν γίνει πολιτικά επωφελές για τους λάθος ανθρώπους να πράττουν το σωστό, ούτε οι σωστοί άνθρωποι δεν θα το πράξουν και αν το προσπαθήσουν δεν πρόκειται να ξαναεκλεγούν.” Αυτή η βαθυστόχαστη παρατήρηση του νομπελίστα οικονομολόγου θέλει να μας δείξει την επιρροή που ασκούμε εμείς οι πολίτες στον τρόπο που διοικείται η χώρα μας.
Μία άλλη πτυχή του θέματος έχει να κάνει με τα κίνητρα που δίνει το ίδιο το κράτος και οι θεσμοί του στην κατάχρηση εξουσίας. Παρά τις όποιες βελτιώσεις έχουν γίνει την τελευταία δεκαετία, το κράτος μας παραμένει πανίσχυρο και προσωποκεντρικό. Ένας υπουργός μπορεί να έχει από τη μία πλευρά τεράστιες εξουσίες συγκεντρωμένες στο αξίωμά του και ελάχιστους πραγματικούς ελέγχους στον τρόπο με τον οποίο τις ασκεί. Αυτή είναι μία θεσμική συνταγή της καταστροφής. Η προσωποκεντρική φύση του συστήματός μας είναι εκείνη που επιτρέπει σε όσους ασκούν εξουσία να συμπεριφέρονται σαν το κράτος να είναι το προσωπικό τους μαγαζί. Η συγκέντρωση πολλών και μεγάλων εξουσιών στην κυβέρνηση είναι εκείνη που στρώνει κόκκινο χαλί στη διαφθορά, το πελατειακό κράτος και τα περισσότερα από τα δεινά που για χρόνια βασανίζουν τον τόπο μας. Όσο μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας ελέγχει το κράτος, τόσο μεγαλύτερα είναι και τα κέρδη που μπορεί να προκύψουν από την εύνοια του ανθρώπου που το διαχειρίζεται.
Από μία φιλελεύθερη εκδοχή των πραγμάτων, το ζητούμενο είναι η εκάστοτε κυβέρνηση να έχει περιορισμένες, συγκεκριμένες και απαριθμημένες εξουσίες και αυστηρούς θεσμικούς ελέγχους για τον τρόπο με τον οποίο τις ασκεί. Αν δεν αλλάξουμε προς αυτή την κατεύθυνση δύσκολα θα απαλλαχτούμε από τους μαγαζάτορες και τους πελάτες τους.
