Σαν σήμερα, 17 Σεπτεμβρίου το 1994 έφυγε από τη ζωή ο Καρλ Πόππερ. Για τον Πόππερ, έναν από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του προηγούμενου αιώνα, με σημαντικότατες συνεισφορές μεταξύ άλλων στη φιλοσοφία των επιστημών και την πολιτική φιλοσοφία, έχω γράψει σ’ αυτή τη στήλη με διάφορες αφορμές.
Όπως επίσης, έχω γράψει για την κεντρική ιδέα του πολιτικού του στοχασμού, την Ανοιχτή Κοινωνία, ένα από τα θεμέλια της σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης. Η Ανοιχτή Κοινωνία για τον Πόππερ είναι κατά βάση η κοινωνία που όχι μόνο επιτρέπει, αλλά και ενθαρρύνει την άσκηση της κριτικής. Ο Πόππερ συνειδητοποίησε ότι η γνώση μας προχωρά μόνο μέσα από διαψεύσεις - όταν βάζουμε στην άκρη προτάσεις τις οποίες έχουμε θέσει σε λογικό έλεγχο και μέσα από τον έλεγχο αυτόν διαψεύστηκαν.
Η ίδια αυτή αρχή που ισχύει στον κόσμο της επιστήμης, ισχύει ευρύτερα και στην κοινωνία. Όσο περισσότερο ελεύθεροι είμαστε να ασκούμε κριτική σε ό,τι μας γεννά αυτή την ανάγκη, τόσο πιθανότερο είναι να εντοπιστούν, από μας ή από κάποιον άλλον, σημεία που χρειάζονται διόρθωση ή και σφάλματα τόσο μεγάλα που θα μας κάνουν να απορρίψουμε την εκάστοτε πρόταση, ιδέα ή πρακτική. Γι’ αυτό και η θεσμικά κατοχυρωμένη ελευθερία του λόγου είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Μέχρι εδώ, όλα καλά. Τι γίνεται όμως όταν αυτή η κριτική παίρνει τη μορφή, για παράδειγμα, των fake news; Τι γίνεται όταν κάποιοι εκμεταλλεύονται αυτή την κατοχυρωμένη ελευθερία του λόγου όχι για να συνεισφέρουν στην από κοινού αναζήτηση της αλήθειας, αλλά για να την υπονομεύσουν;
Πολλοί, ακόμη και συνειδητοποιημένοι φιλελεύθεροι, θα πουν ότι εδώ χρειάζεται να μπει κάποιο όριο. Χωρίς τις περισσότερες φορές να επισημαίνουν ποιο ακριβώς πρέπει να είναι αυτό το όριο και τι ακριβώς συνεπάγεται πρακτικά, υποστηρίζουν ότι θα είναι καλό με κάποιον τρόπο είτε να “απαγορεύσουμε τα fake news”, είτε έστω να περιορίσουμε δραστικά την έκθεση των πολιτών σ’ αυτά.
Εδώ όμως υπάρχουν δύο σημαντικά προβλήματα. Πρώτον, το πρακτικό. Πώς ακριβώς θα γίνει αυτό; Πώς θα φιλτραριστούν τα fake news και πώς θα αποφύγουμε να κάνουμε μια τρύπα στο νερό όπου και η υπονόμευση του κριτικού διαλόγου θα συνεχίζεται ουσιαστικά ανεμπόδιστη, και οι υπονομευτές της θα κυκλοφορούν με την αύρα του ήρωα που το “σύστημα” θέλει να φιμώσει; Δεύτερον και πιο ουσιαστικό, το θεσμικό. Είμαστε σίγουροι ότι οι λογοκριτές μας, όσο καλοί και γνωστικοί κι αν είναι, θα λειτουργούν πάντα προς όφελός μας; Είμαστε σίγουροι ότι αυτή η εξουσία του περιορισμού της ελευθερίας του λόγου θα παραμείνει εντός πλαισίων - ιδιαίτερα μάλιστα όταν ήδη εξαρχής δυσκολευόμαστε να ορίσουμε επακριβώς τα πλαίσια αυτά;
Οι φιλελεύθεροι ευλόγως δυσπιστούμε έναντι κάθε πρότασης για περιορισμό της ελευθερίας του λόγου “για το καλό μας”. Και η ιστορία επιβεβαιώνει τις επιφυλάξεις μας. Τι λοιπόν θα μπορούσε να γίνει; Ας ξεκινήσουμε μαθαίνοντας τα παιδιά μας πώς να ελέγχουν τα ίδια την εγκυρότητα μιας είδησης, πώς να διασταυρώνουν κάτι που διάβασαν ή άκουσαν, πώς λειτουργούν οι μηχανισμοί της προπαγάνδας, αλλά και το πώς λειτουργεί η επιστημονική γνώση και γιατί, για παράδειγμα, τα λάθη στην επιστήμη όχι μόνο δεν την ακυρώνουν, αλλά είναι και η απαραίτητη προϋπόθεση για την συνεχή της πρόοδο. Ας δώσουμε στα παιδιά μας να καταλάβουν όσα ο Καρλ Πόππερ μας δίδαξε μέσα από το τεράστιο σε όγκο και σημασία έργο του.
