Στις 12 Νοεμβρίου του 2021, έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη, η 8η Συνάντηση Κορυφής του Συμβουλίου των Τουρκοφώνων Κρατών. Στην συνάντηση συμμετείχαν οι πρόεδροι του Αζερμπαϊτζάν, του Καζακστάν, του Κιργιστάν, της Τουρκίας και του Ουζμπεκιστάν, χωρών μελών του Συνδέσμου Επίσης συμμετείχαν ο πρόεδρος του Τουρκμενιστάν και ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, ως παρατηρητές.
Όλα αυτά τα κράτη καταλαμβάνουν τον γεωγραφικό χώρο που περικλείεται από την Σιβηρία προς βορρά, το Ιράν και το Πακιστάν προς νότο, την έρημο Cobi στην Κίνα ανατολικά και την Κασπία θάλασσα δυτικά. Ο χώρος αυτός, μετά την εμφάνιση των τουρκικών νομαδικών φυλών περί τον 6ο αιώνα μ.Χ στην περιοχή, ονομαζόταν Τουρκεστάν, ως ένδειξη του ότι η περιοχή εκατοικείτο από τουρκικούς πληθυσμούς, αν και υπήρχαν σ’ αυτήν και μη τουρκικοί πληθυσμοί, όπως οι Τατζίκοι.
Μεγάλα τμήματα του Τουρκεστάν κατελήφθησαν από την Ρωσία τον 18ο αιώνα, για την δημιουργία ζώνης ασφαλείας γι’ αυτήν. Για τον λόγο αυτό, το 1867, επέβαλε τον στρατηγό Konstantin Petrovich fon-Kaufman, ως πρώτο διοικητή του Τουρκεστάν. Ο Kaufman, με την διοίκηση του, έφερε τάξη, εφαρμογή των νόμων και ασφάλεια στο Τουρκεστάν, βελτιώνοντας την επιρροή και την θέση της Ρωσίας στην κεντρική Ασία.
Πόσο σημαντική είναι όμως η συμμετοχή της Τουρκίας σ’ αυτόν τον οργανισμό και πως αυτή η συμμετοχή θα μπορούσε να επηρεάσει τις ελληνο-τουρκικές σχέσεις; Η θέση που εκφράζεται στο άρθρο είναι ότι η Τουρκία με την συμμετοχή της στον Οργανισμό Τουρκικών Κρατών, αυξάνει τις επιλογές της εξωτερικής της πολιτικής, ενώ υπενθυμίζει την χρησιμότητα της στην Δύση.
Στην πρώτη παράγραφο του άρθρου θα παρατεθεί ένα μικρό ιστορικό για την ίδρυση του Συμβουλίου των Τουρκοφώνων Κρατών, ενώ στην δεύτερη θα αναφερθούν οι κυριότερες δραστηριότητες του Οργανισμού Τουρκοφώνων Κρατών (ΟΤΚ). Στην τρίτη παράγραφο θα αναλυθούν οι επιδιώξεις της Τουρκίας από την συμμετοχή της στον ΟΤΚ, στην τέταρτη θα καταγραφούν πιθανές αποφάσεις του ΟΤΚ και οι επιπτώσεις τους επί της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και, το άρθρο θα κλείσει με επίλογο.
Συμβούλιο Τουρκόφωνων Κρατών-Ιστορικό
Το Συμβούλιο ιδρύθηκε το 2009 στο Nakhchivan, κατόπιν πρωτοβουλίας του τότε προέδρου του Καζακστάν, Νursultan Nazarbayev. Ιδρυτικά κράτη ήταν το Καζακστάν, η Τουρκία, το Κιργιστάν και το Αζερμπαϊτζάν. Το 2019 προσεχώρησε στο Συμβούλιο το Ουζμπεκιστάν, ενώ δυο κράτη συμμετέχουν ως παρατηρητές των εργασιών του Συμβουλίου: η Ουγγαρία από το 2020 και το Τουρκμενιστάν από το 2021. Ο Nazarbayev ήθελε να βγάλει τα τουρκόφωνα κράτη από το περιθώριο του διεθνούς συστήματος ιδρύοντας έναν διεθνή οργανισμό, ο οποίος θα προωθούσε την συνεργασία μεταξύ αυτών των κρατών στους τομείς της οικονομίας, του εμπορίου, της προστασίας του περιβάλλοντος, των επιστημών και του πολιτισμού. Οι τουρκικοί πληθυσμοί της κεντρικής Ασίας συνδέονται με κοινή ιστορία και πολιτισμό, με βάση κυρίως την γλώσσα και την θρησκεία.
Στην 8η αυτή συνάντηση κορυφής, οι ηγέτες των τουρκοφώνων κρατών, αποφάσισαν, όχι τυχαία, να μετονομάσουν το Συμβούλιο σε Οργανισμό. Το συμβούλιο παραπέμπει σε όργανο με μικρότερη βαρύτητα από έναν οργανισμό, ενώ συνήθως ασκεί διοικητικά καθήκοντα και μόνον. Αντιθέτως σ’ έναν οργανισμό, οι αποφάσεις λαμβάνονται από τα μέλη του, τα οποία απολαμβάνουν ισοτιμίας. Άλλωστε και το ΝΑΤΟ και ο ΟΗΕ, είναι οργανισμοί και με αυτήν την μορφή ήθελαν να εμφανίζονται πλέον τα κράτη του τουρκικού κόσμου.
Ο όρος ‘’τουρκόφωνα κράτη’’ ήταν επιλογή της Ρωσίας, από τον 18ο αιώνα, προκειμένου να διασπαστεί η ενότητα του Τουρκεστάν σε πολλές περιοχές με διαφορετικές γλώσσες, ώστε να αποφευχθούν ενοποιητικές τάσεις που θα έθεταν σε κίνδυνο τα ρωσικά συμφέροντα.
Δραστηριότητες Οργανισμού Τουρκικών Κρατών (ΟΤΚ)
Από το 2009 και μετά, έχουν αναληφθεί πολλές πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση της ενοποιήσεως του τουρκικού κόσμου. Για την οικονομία του χώρου, θα αναφερθούν οι κυριότερες.
Σε πρώτο χρόνο, με πρωτοβουλία του Nazarbayev, υιοθετήθηκε ένας οδικός χάρτης για την σύγκλιση των τουρκικών κρατών με βάση την οικονομία, το λεγόμενο ‘’Όραμα του Τουρκικού Κόσμου για το 2040’’ (Vision of the Turkic World 2040) Για την υλοποίηση του χάρτη, αποφασίστηκε η ίδρυση ενός ‘’Τουρκικού Ταμείου Επενδύσεων’’ μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου του 2022, στο οποίο θα συνεισφέρουν εξ ίσου όλα τα μέλη.
Στον τομέα της Παιδείας, λήφθηκαν πολύ σημαντικές αποφάσεις, όπως:
- Η επέκταση του δικτύου των τουρκικών πανεπιστημίων με την συμμετοχή πανεπιστημίων από το Ουζμπεκιστάν, το Κιργιστάν και την Τουρκία.
- Η κατασκευή νέων σχολικών συγκροτημάτων σε όλα τα κράτη από τo τουρκικό ίδρυμα Maarif (Turkish Maarif Foundation), το οποίο ιδρύθηκε το 2016, με σκοπό την προώθηση των τουρκικών γραμμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο.
- Η συγγραφή βιβλίων για την κοινή τουρκική Ιστορία, την Γεωγραφία του τουρκικού κόσμου και την τουρκική Λογοτεχνία.
Τέλος, να σημειωθεί ότι είναι σε εξέλιξη προσπάθειες για την ίδρυση ενός διεθνούς τουρκικού καναλιού τηλεοράσεως που θα εκπέμπει σε όλο τον κόσμο.
Τι επιδιώκει η Τουρκία μέσα από την Συμμετοχή της στον Οργανισμό Τουρκικών Κρατών
Η Τουρκία έσπευσε να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν στον περίγυρο της με την διάλυση της ΕΣΣΔ τον Δεκέμβριο του 1991 και την εμφάνιση πέντε νέων ανεξαρτήτων κρατών, των οποίων οι πληθυσμοί μιλούσαν την τουρκική γλώσσα. Η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ μέσω του οποίου απολαμβάνει ασφάλεια κατά της εδαφικής της ακεραιότητας, όμως στην διάρκεια του ψυχρού πολέμου, αισθανόταν ότι ήταν εγκλωβισμένη αφού δεν μπορούσε να εξασκήσει ενεργητική εξωτερική πολιτική. Πλέον αυτού, η αίτηση της για να γίνει πλήρες μέλος της ΕΕ τον Απρίλιο του 1987, δεν έφερνε τα αποτελέσματα που προσδοκούσε, για πολλούς λόγους που δεν εξετάζονται στο παρόν άρθρο. Η συμμετοχή της λοιπόν σε κάποιον άλλον οργανισμό, με τελείως άλλο προσανατολισμό, όπως ο ΟΤΚ, θα της έδινε νέες δυνατότητες ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως αντίβαρο έναντι του ΝΑΤΟ και της ΕΕ. Να σημειωθεί ότι, ακόμα και αυτή η σχέση της με τις ΗΠΑ άρχισε να κλονίζεται μετά τον δεύτερο πόλεμο του Κόλπου, όταν την 1η Μαρτίου του 2003, η τουρκική εθνοσυνέλευση δεν επέτρεψε στις ΗΠΑ να ανοίξουν ένα δεύτερο μέτωπο κατά του Ιράκ, από βορρά. Το 2003 ήταν σταθμός στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας η οποία, με βάση την θεωρία Νταβούτογλου για επάνοδο της Τουρκίας στα εδάφη που ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία προ της Συνθήκης της Λωζάννης, εστράφη και προς την Ρωσία, (S-440, Akkuyu, Turkish Stream) ακολουθώντας μια ανεξάρτητη πορεία στο διεθνές σύστημα.
Η συμμετοχή της Τουρκίας στον ΟΤΚ, της δίνει την δυνατότητα να αποτελεί την ‘’πόρτα’’ των τουρκικών κρατών προς τους δυτικούς θεσμούς και τον διαμεσολαβητή για την προώθηση και την υποστήριξη των εθνικών τους συμφερόντων.
Και στο εσωτερικό της όμως ο Ερντογάν, έχοντας να αντιμετωπίσει την πτώση ισοτιμίας λίρας-δολαρίου και την άνοδο του πληθωρισμού, βλέπει την ευκαιρία να στρέψει την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας σε μια από τις γεωπολιτικές παραδόσεις της τουρκικής κοινωνίας, τον Ευρασιανισμό. Άλλωστε πολύ πρόσφατα, τον Νοέμβριο του 2021, ο κυβερνητικός του εταίρος Μπαχτσελί, ηγέτης του ΜΗΡ, του έκανε δώρο έναν χάρτη στον οποίο απεικονίζεται ο «τουρκικός κόσμος».
Η στροφή αυτή μπορεί να φανεί αρκετά χρήσιμη στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές του 2023, αφού μεγάλη μερίδα της τουρκικής κοινωνίας βλέπει την θέση της Τουρκίας στην Ευρασία.
Τέλος, από τα τουρκικά κράτη της κεντρικής Ασίας διέρχεται ο χερσαίος κλάδος του Νέου Δρόμου του Μεταξιού, Belt and Road Initiative (BRI) της Κίνας, ενός γιγαντιαίου προγράμματος επενδύσεων, η οποία μέσω αυτού, επιδιώκει να αυξήσει την επιρροή της σε πολλές περιοχές.
Ελέγχοντας τις αποφάσεις του ΟΤΚ, η Τουρκία αυξάνει την χρησιμότητα της τόσο για την Δύση, για την αναχαίτιση της κινεζικής επιρροής, όσο και για την Κίνα, για την προώθηση του προγράμματος BRI.
Πιθανές Επιπτώσεις των Δραστηριοτήτων του Οργανισμού Τουρκικών Κρατών επί της Εξωτερικής Πολιτικής της Ελλάδας
Η Τουρκία όντας η μεγαλύτερη χώρα εξ αυτών που απαρτίζουν τον ΟΤΚ (δημογραφικά και οικονομικά) και διαθέτουσα τις μεγαλύτερες Ένοπλες Δυνάμεις, έχει την δυνατότητα να ασκεί μεγαλύτερη επιρροή στις αποφάσεις του. Αυτό αποδεικνύεται, μεταξύ άλλων και από το ότι στο κοινό ανακοινωθέν της πρόσφατης 8ης Συνόδου Κορυφής, περιλαμβάνονται:
- Συγχαρητήρια προς την δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν επι τη ευκαιρία της νίκης του επί της Αρμενίας κατά τον πρόσφατο πόλεμο μεταξύ τους. (Τα συγχαρητήρια υπενθυμίζουν σε όλους τον ρόλο που έπαιξαν στην νίκη του Αζερμπαϊτζάν τα τουρκικά UAV-Bayraktar TB2).
- Συγχαρητήρια προς τον μέχρι πρότινος Τούρκο πρόεδρο της ΓΣ του ΟΗΕ Volkan Bozkır, για την επιτυχή ολοκλήρωση της θητείας του.
- Η έκφραση αλληλεγγύης προς τους Τουρκοκυπρίους για την ανάγκη να εξασφαλίσουν τα δικαιώματα τους στην Κύπρο, ενώ αναγνωρίστηκε το αίτημα της Τουρκίας για πρόσκληση των Τουρκοκυπρίων προκειμένου να παρακολουθήσουν τις εργασίες επομένης Συνόδου.
Συνεπώς η Τουρκία από θέση ισχύος, μπορεί να εκμεταλλεύεται το κύρος του ΟΤΚ, ώστε βρει υποστηρικτές σε μια σειρά ανοικτών θεμάτων, όπως:
- Οι επιλογές της εξωτερικής της πολιτικής στην εγγύς περιφέρεια της (Βαλκάνια, Μαύρη Θάλασσα, Κεντρική Ασία, Ανατολική Μεσόγειος, Κύπρος). Στο πλαίσιο αυτό, δεν αποκλείεται να πιέσει τον ΟΤΚ, για αναγνώριση της κατεχομένης Κύπρου, ως ανεξαρτήτου κράτους.
- Οι διεκδικήσεις της στο Αιγαίο που εκείνη μονομερώς έχει θέσει στην ατζέντα των ελληνο-τουρκικών σχέσεων, όπως τα δικαιώματα των νήσων του Αιγαίου σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ και, η διατήρηση στρατιωτικών δυνάμεων επ’ αυτών για την άμυνα τους.
- Η υποστήριξη από έναν διεθνή οργανισμό της ‘’Γαλάζιας Πατρίδας’’, υποσχόμενη ενδεχομένως διευκολύνσεις σε τουρκικά λιμάνια, στα κράτη του ΟΤΚ. Δεν αποκλείεται να δούμε στο μέλλον, στρατιωτικές δυνάμεις από κράτη του ΟΤΚ, να συμμετέχουν σε κοινές ασκήσεις με τουρκικές δυνάμεις στην Μεσόγειο.
- Στο θέμα της θρησκευτικής μειονότητας της Θράκης. Πολλές θρησκευτικές (μουσουλμανικές) μειονότητες ανά την Ευρώπη και την Ασία, που δεν έχουν ανεξαρτητοποιηθεί, μπορούν να βρουν στήριγμα στην Τουρκία και τον ΟΤΚ για την απόσχιση τους από τα κράτη στα οποία διαβιούν.
Επίλογος
Η συμμετοχή της Τουρκίας στον ΟΤΚ της δίδει μια ακόμη σημαντική επιλογή στην εξωτερική της πολιτική, καθ’ όσον ασκώντας επιρροή στις αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής τόσο του οργανισμού ως συλλογικού οργάνου, όσο και των κρατών που τον αποτελούν, φαίνεται χρήσιμη τόσο στην Δύση, για την ανάσχεση της επιρροής της Ρωσίας και της Κίνας στο Τουρκεστάν, όσο και στην Ρωσία και την Κίνα, οι οποίες βλέπουν ότι μέσω της Τουρκίας, κράτους του δυτικού συστήματος ασφαλείας, μπορούν να προωθούν τα συμφέροντα τους στον χώρο. Και είναι σημαντική διότι ο τουρκικός κόσμος της Κεντρικής Ασίας αριθμεί πάνω από 160 εκατομμύρια πληθυσμό, καταλαμβάνει έκταση 4,5 εκατομμυρίων χλμ2, ενώ το ΑΕΠ των τουρκικών αυτών κρατών υπερβαίνει το 1,5 τρις δολάρια.
Ακόμη, μια Τουρκία με σοβαρή επιρροή στην Κεντρική Ασία, με δυνατότητα αναχαιτίσεως μιας ή και των δυο μεγάλων δυνάμεων της κεντρικής γης του Mackinder, της Ρωσίας και της Κίνας, μπορεί να υπολογίζει σε παραχωρήσεις από τις ΗΠΑ σε άλλους τομείς και περιοχές ενδιαφέροντος της, όπως για παράδειγμα στην Ανατολική Μεσόγειο, την Λιβύη, το Ιράκ, ή την Κύπρο. Ας μην ξεχνάμε, ότι λίγο μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ, Ρωσία και Κίνα, το 1996 προχώρησαν στην σύσταση ενός οργανισμού ασφαλείας, γνωστού ως Shanghai Five, μαζί με Κιργιστάν, Καζακστάν και Τατζικιστάν, ακριβώς στον γεωγραφικό χώρο του Τουρκεστάν. (Σημερινός Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης)
Και την παρούσα περίοδο, μετά και την υπογραφή του Αμυντικού Προϋπολογισμού των ΗΠΑ (National Defense Authorization Act-2022), έγινε νόμος των ΗΠΑ και την τροπολογία των γερουσιαστών Menendes-Rubio, US-Greece & Inter-Parliamentary Partnership Act, με την οποία αναβαθμίζεται ο ρόλος της Ελλάδας ως στρατηγικού εταίρου των ΗΠΑ στην περιοχή, η Τουρκία αναζητά επιλογές.
Από την άλλη όμως, η επιρροή της Τουρκίας σε Μουσουλμανικούς πληθυσμούς και μάλιστα στην αυλή της Ρωσίας, την φέρνει σ’ ένα ακόμα σημείο του πλανήτη, σε ανταγωνισμό μαζί της.
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι Απόστρατος Αξκος του ΣΞ και κατέχει MΑ στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές. Είναι δόκιμος ερευνητής στον Τομέα Αμυντικών Θεμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Παντείου Πανεπιστημίου και υποψήφιος διδάκτωρ του ΔΠΘ
