Του Joseph Douglas
Παρά το γεγονός ότι η Αφρική περιέχει πέντε από τις δέκα ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες του κόσμου, η οικονομική της ανάπτυξη συνεχίζει να παρουσιάζει προβλήματα. Η Αφρικανική Ηπειρωτική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου (African Continental Free Trade Agreement - AfCFTA) έχει ως στόχο την επίλυση του αναπτυξιακού προβλήματος της Αφρικής μέσω του ελεύθερου εμπορίου. Η συμφωνία υπεγράφη στις 21 Μαρτίου 2018 για να αναζωογονήσει την ανάπτυξη της Αφρικής ενισχύοντας σημαντικά το εμπόριο στην ήπειρο. Αν όλα τα αφρικανικά κράτη κυρώσουν τη συμφωνία, η AfCFTA θα εγκαθιδρύσει τη μεγαλύτερη ζώνη ελεύθερων συναλλαγών ως προς τον πληθυσμό - συμπεριλαμβάνοντας 1,2 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Μέχρι σήμερα, οι 54 από τις 55 αφρικανικές χώρες έχουν υπογράψει τη συμφωνία.
Πρόκειται για ένα καλοδεχούμενο και αναγκαίο βήμα. Οι αφρικανικές χώρες σήμερα συναλλάσσονται λιγότερο μεταξύ τους απ’ ό,τι οι χώρες σε οποιαδήποτε άλλη ήπειρο, εν μέρει λόγω των υψηλών μη δασμολογικών και δασμολογικών εμποδίων και εν μέρει λόγω της έλλειψης επαρκών μεταφορικών συνδέσεων μεταξύ των γειτονικών κρατών. Για παράδειγμα, συχνά είναι ευκολότερο να ταξιδέψει κανείς μέσω Ευρώπης από το μία αφρικανική χώρα στην άλλη, παρά απευθείας. Αυτή η ανεπαρκής σύνδεση της περιοχής είναι εν μέρει η κληρονομιά της υποδομής που κατασκευάστηκε από αποικιακές δυνάμεις που συνέδεε τις χώρες με λιμάνια προκειμένου να μεταφέρει και να αποσπά εμπορεύματα όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα, αντί να συνδέει τις χώρες της περιοχής μεταξύ τους. Η AfCFTA ελπίζει να ενισχύσει το ενδοαφρικανικό εμπόριο κατά 52,3% τόσο άμεσα, μειώνοντας τους δασμούς κατά 90% και εναρμονίζοντας τις εμπορικές ρυθμίσεις, όσο και έμμεσα, ενθαρρύνοντας τη βελτίωση των υποδομών σύνδεσης της ηπείρου. Αυτή η εξέλιξη θα οδηγήσει εντέλει στην ανάπτυξη περιφερειακών αλυσίδων προμήθειας, σε διασυνοριακές επενδύσεις και στην ολοκλήρωση της ηπείρου.
Η συμφωνία έχει τη μεγάλη φιλοδοξία να επιτρέψει στην Αφρική να ανταγωνιστεί παγκοσμίως ως προς τις εξαγωγές πέρα από τα εμπορεύματα. Το 43% του ενδοαφρικανικού εμπορίου αφορά βιομηχανικά αγαθά, ενώ το 75% των αφρικανικών εξαγωγών σε μη αφρικανικές χώρες αφορά εμπορεύματα. Η συμφωνία θα ανοίξει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις αφρικανικές βιομηχανίες και θα επιτρέψει σε αυτές την πρόσβαση σε μια μεγάλη αγορά (δημιουργώντας την πέμπτη μεγαλύτερη αγορά στον κόσμο) με τεράστιες οικονομίες κλίμακας. Η ενίσχυση της εκβιομηχάνισης της Αφρικής και η βελτίωση της βιομηχανικής παραγωγικότητας θα επιτρέψει μακροπρόθεσμα τη συμμετοχή στον διεθνή ανταγωνισμό.
Η δέσμευση όμως η AfCFTA να τεθεί σε εφαρμογή μέχρι τον Ιούλιο του 2020 φαίνεται αισιόδοξη. Μέχρι σήμερα, μόλις 28 από τις 54 χώρες έχουν κυρώσει τη συμφωνία, ενώ πρόσφατες εξελίξεις απειλούν την επίτευξη των στόχων της. Η Νιγηρία έχει ουσιαστικά κηρύξει μια de facto απαγόρευση στο εμπόριο από τα σύνορά της, μόλις τρεις μήνες αφότου υπέγραψε την AfCFTA. Ο νέος νόμος της Νιγηρίας απαγορεύει τη μετακίνηση αγαθών από τις χώρες με τις οποίες συνορεύει - τη Μπενίν, τον Νίγηρα και το Καμερούν. Ακόμη, το Σουδάν έχει κι αυτό κλείσει τα σύνορά του με τη Λιβύη, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και την Κένυα - εξέλιξη που δεν συμβαδίζει καθόλου με το φιλελεύθερο πνεύμα της AfCFTA.
Παρ’ όλα αυτά, ας εξετάσουμε το αισιόδοξο σενάριο σύμφωνα με το οποίο η AfCFTA εφαρμόζεται μολονότι κάποιες χώρες επιλέγουν να μη συμμετάσχουν και να γυρίσουν πίσω στον προστατευτισμό. Τι διαφορά θα κάνει αυτό ρεαλιστικά; Άραγε οι αφρικανικές χώρες θα ενταχθούν στη χορεία των νέων βιομηχανοποιημένων χωρών του κόσμου; Μπορεί άραγε σύντομα να υπάρξει μια “αφρικανική Ταϊβάν” ή μια “αφρικανική Χιλή”;
Πρόκειται για ένα εμπειρικό ερώτημα, η απάντηση στο οποίο πιθανότατα είναι “όχι”. Μολονότι η συμφωνία είναι πιθανό να ενισχύσει την αφρικανική ανάπτυξη λόγω των πλεονεκτημάτων του ελεύθερου εμπορίου, της εξειδίκευσης και των οικονομιών κλίμακας, για να αναπτυχθεί ριζικά η ήπειρος, αυτό που κυρίως χρειάζεται είναι μια ευρεία μεταρρύθμιση στα συστήματα ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων των αφρικανικών χωρών. Η σχέση ανάμεσα στα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και την οικονομική ανάπτυξη είναι πολύ ισχυρή, και τα δικαιώματα αυτά περιλαμβάνουν το νομικό και πολιτικό περιβάλλον καθώς και την πνευματική και φυσική ιδιοκτησία.
Πρόσφατα, η Property Rights Alliance δημοσίευσε τον Διεθνή Δείκτη Ιδιοκτησιακών Δικαιωμάτων (International Property Rights Index - IPRI) ο οποίος μετρά την ισχύ των δικαιωμάτων πνευματικής και φυσικής περιουσίας στον κόσμο, καλύπτοντας 129 χώρες και το 98% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η Αφρική ως περιοχή κατατάσσεται εξαιρετικά χαμηλά στον Δείκτη, και μεταξύ των τελευταίων 25 χωρών οι 13 ήταν Αφρικανικές, με 12 από αυτές να βρίσκονται στην υποσαχάρια Αφρική. Αυτά τα ανεπαρκή συστήματα ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων αποτελούν έναν σημαντικό λόγο που η ακραία φτώχεια παραμένει κυρίαρχη στην Αφρική και ιδιαίτερα ενδημική στην υποσαχάρια Αφρική, με την Παγκόσμια Τράπεζα να εκτιμά ότι αυτή η περιοχή της Αφρικής θα περιλαμβάνει το 87% των φτωχότερων ανθρώπων του πλανήτη το 2030.
Τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα θέτουν σε κίνηση τα αναγκαία κίνητρα στις ελεύθερες αγορές για επιχειρηματική δράση, διασφαλίζοντας ότι οι Αφρικανοί παραγωγοί θα έχουν το δικαίωμα να παράγουν, να συναλλάσσονται και να αποκομίζουν κέρδη. Χωρίς αυτά, τα άτομα δεν διαθέτουν το κίνητρο να αξιοποιήσουν παραγωγικά την ιδιοκτησία τους ή καν να αποκτήσουν ιδιοκτησία. Αυτό με τη σειρά του εμποδίζει σημαντικά τις επενδύσεις και την οικονομική δραστηριότητα. Συχνά ο αγώνας των ατόμων να ελέγξουν την ιδιοκτησία οδηγεί σε έντονα καταστροφικές ανταγωνιστικές δυνάμεις, όπως αυτό καταδεικνύεται στους πολλούς εμφυλίους πολέμους της Αφρικής. Η γη είναι το κεντρικό παραγωγικό περιουσιακό στοιχείο για τους ανθρώπους της Αφρικής, όμως το μεγαλύτερο κομμάτι της γης στην Αφρική δεν έχει καταγεγραμμένα δικαιώματα χρήσης, γεγονός που έχει οδηγήσει σε τεράστια υποεπένδυση στην περιοχή. Αυτά τα ανεπαρκή δικαιώματα είναι το αποτέλεσμα των δυσλειτουργικών δικαστικών και νομικών θεσμών των αφρικανικών χωρών.
Μολονότι η θέσπιση της AfCFTA θα ωφελήσει την ανάπτυξη της Αφρικής, είναι ακόμη σημαντικότερο οι χώρες της ηπείρου να επιδιώξουν τη σημαντική βελτίωση των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων σε ολόκληρη την Αφρική, μεταρρυθμίζοντας ριζικά τα νομικά και θεσμικά τους συστήματα. Συχνά, τα αποτελεσματικά ιδιοκτησιακά δικαιώματα θεωρούνται απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ανάπτυξη, καθώς θέτουν σε κίνηση τα αναγκαία κίνητρα για την ανάπτυξη της επιχειρηματικής δράσης και την άνθηση της οικονομίας.
--
Ο Joseph Douglas κάνει την πρακτική του ως ερευνητής στο ΙΕΑ.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 9 Δεκεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
