Του Jean Vilbert
Υγεία. Εκπαίδευση. Αυτά τα αγαθά, μεταξύ άλλων, θεωρούνται τόσο σημαντικά, ώστε οι περισσότερες κυβερνήσεις σήμερα καταβάλλουν μια τεράστια προσπάθεια για να τα παρέχουν σε ανθρώπους με ανεπαρκώς χαμηλά εισοδήματα. Σίγουρα θα ήταν παράλογο να αρνηθεί κανείς πόσο σημαντικά όντως είναι. Σε μια έρευνα του Indiana University - Purdue University Indianapolis (IUPUI) του 2016 με τίτλο “The 2016 US Trust Study of High Net Worth Philanthropy,” ζητήθηκε από ερωτηθέντες να επιλέξουν τα ζητήματα δημόσιας πολιτικής για τα οποία ενδιαφέρονται περισσότερο. Τα δύο κορυφαία ζητήματα ήταν ακριβώς η φροντίδα υγείας (29%) και η εκπαίδευση (28%).
Είναι όμως η παροχή μέσω της δράσης του κράτους ο μόνος ή έστω ο καλύτερος τρόπος για να διατίθενται αυτές οι υπηρεσίες στους φτωχούς; Έχουμε εναλλακτικές; Μήπως η φιλανθρωπία είναι μια απ' αυτές; Δεν θα μπορούσε η φιλανθρωπία να αντικαταστήσει τη φορολόγηση; Θα μπορούσε - και με ισχυρά πλεονεκτήματα.
Υπάρχουν τέσσερις βασικοί λόγοι γι' αυτό: ο ηθικός, ο πολιτικός, ο οικονομικός και ο ψυχολογικός.
Ας ξεκινήσουμε με ένα ηθικό επιχείρημα
Διαφέρουν άραγε τόσο πολύ οι φόροι από τη φιλανθρωπία; Το να βγάλουμε το πορτοφόλι μας για να δωρίσουμε χρήματα σε μια μη κρατική οργάνωση (υπεύθυνη για την προσφορά υγείας ή εκπαίδευσης) διαφέρει από το να ανοίγουμε τις τσέπες μας στους φοροεισπράκτορες που μας απειλούν πως αν δεν πληρώσουμε τους φόρους μας θα καταλήξουμε στη φυλακή. Έχουμε εδώ μια ισχυρή ηθική διαφορά ανάμεσα σε μια εξαναγκαστική και σε μια εθελούσια πράξη: η φορολογία είναι εξαναγκασμός, ενώ η φιλανθρωπία είναι ευεργεσία.
Οι πλούσιες μάλιστα χώρες που εφαρμόζουν το μοντέλο του κράτους πρόνοιας και (φυσικά) της υψηλής φορολόγησης, δεν είναι και οι πιο γενναιόδωρες. Σύμφωνα με την κατάταξη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD - OOΣΑ), η Γαλλία έχει τον υψηλότερο λόγο φορολογίας προς ΑΕΠ στον κόσμο (46,2%), και ακολουθεί η Δανία (46%) και το Βέλγιο (44,6%).
Αν κοιτάξουμε τον Παγκόσμιο Δείκτη Προσφοράς (World Giving Index) του Charities Aid Foundation (CAF), θα βρούμε τη Γαλλία στην 72η θέση της κατάταξης της γενναιοδωρίας, τη Δανία στην 24η και το Βέλγιο στην 39η. Από την άλλη πλευρά, ο λόγος φορολογίας προς ΑΕΠ της Ιρλανδίας είναι 22,8% και των ΗΠΑ 27,1%. Η Ιρλανδία κατατάσσεται πέμπτη στον Παγκόσμιο Δείκτη Προσφοράς και οι ΗΠΑ βρίσκονται στην τέταρτη θέση. Ενδιαφέρον αυτό, δεν νομίζετε;
Στη συνέχεια, μπορούμε να διατυπώσουμε ένα πολιτικό επιχείρημα
Είναι εξαιρετικά επισφαλές να επιτρέψουμε την επέκταση των δυνάμεων του κράτους, ακόμη κι όταν μιλάμε για τομείς τόσο σημαντικούς όσο η φροντίδα υγείας και η εκπαίδευση.
Η δημόσια εκπαίδευση ανοίγει μια βασιλική οδό για την επιβολή μιας πολιτιστικής ηγεμονίας μέσω της κατήχησης. Αν η εκπαίδευση παρέχεται από διάφορες ανεξάρτητες οντότητες (που χρηματοδοτούνται από φιλανθρωπία), ο έλεγχός της καθίσταται δυσκολότερος. Όταν όμως η εκπαίδευση συγκεντρώνεται στα χέρια του κράτους (μέσω των φόρων), τότε εύκολα γίνεται ένας ιδεολογικός μηχανισμός που κάνει πραγματικότητα τα όνειρα του Αντόνιο Γκράμσι και του Λουί Αλτουσέρ.
Από την στιγμή που δημόσιοι φορείς αναλαμβάνουν την ευθύνη για την παροχή υπηρεσιών υγείας, η ζωή αρχίζει να υπάγεται σε ρητούς υπολογισμούς κρατικής εξουσίας, στο πλαίσιο αυτού του ο Μισέλ Φουκώ και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ονομάζουν βιοεξουσία ή βιοπολιτική: Η ίδια η ζωή γίνεται αντικείμενο ενδιαφέροντος για την εξουσία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα να βλέπουν να εξαφανίζονται τα όρια εναντίον της δημόσιας παρέμβασης στη ζωή τους. Το κράτος αποκτά τη δύναμη να μας λέει τι θα τρώμε και θα πίνουμε, πώς θα οδηγούμε, τι μπορούμε και τι δεν μπορούμε να κάνουμε, και ούτω καθεξής.
Οδηγούμαστε στο οικονομικό επιχείρημα
Εδώ διατυπώνουμε με τόλμη τον εξής ισχυρισμό: Οι φορείς του ιδιωτικού τομέα που χρηματοδοτούνται από τη φιλανθρωπία είναι κατά κανόνα περισσότερο αποτελεσματικοί (είναι φθηνότεροι ή έχουν καλύτερο λόγο κόστους-οφέλους) απ' ό,τι οι αντίστοιχοι του δημόσιου τομέα. Μπορούν να κάνουν το ίδιο με λιγότερους πόρους.
Για παράδειγμα, στη Βραζιλία έχουμε δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια. Έρευνες καταδεικνύουν ότι ένας φοιτητής ενός ιδιωτικού πανεπιστημίου στη Βραζιλία κοστίζει 60% λιγότερο απ' ό,τι σε ένα δημόσιο πανεπιστήμιο. Ίσως οι φτωχές χώρες να μπορούσαν να κάνουν περισσότερα με λιγότερα χρήματα αν επενέδυαν στον ιδιωτικό τομέα και σκέφτονταν πώς να προωθήσουν τη φιλανθρωπία αντί να βασίζονται μόνο στις δημόσιες υπηρεσίες και τη φορολογία.
Ίσως αν το κράτος ζητούσε (εξαναγκαστικά) λιγότερα, οι άνθρωποι να έδιναν περισσότερα εθελουσίως.
Η έρευνα του IUPUI το 2016 ρώτησε πλούσιους ανθρώπους τι θα έκαναν αν οι φόροι εξαλείφονταν. Τι νομίζετε ότι απάντησαν; Το 17% είπε ότι θα αύξαναν το ποσό που δίνουν για φιλανθρωπίες, και το 6% είπε ότι θα αύξαναν αυτό το ποσό δραματικά (το 72% θα το διατηρούσε στα ίδια επίπεδα και μόλις το 5% θα μείωνε τη συνεισφορά του). Το 2013, τα στοιχεία ήταν ακόμη περισσότερο υπέρ της φιλανθρωπίας: το 47% θα παρέμενε στα ίδια επίπεδα, το 31% θα αύξανε τη συνεισφορά του και το 18% θα την αύξανε δραματικά.
Δεδομένου λοιπόν αφενός του ότι οι πλούσιοι θα έδιναν περισσότερα χρήματα και αφετέρου ότι μπορούμε να κάνουμε περισσότερα με λιγότερα (επενδύοντας τα χρήματα των δωρεών στον ιδιωτικό τομέα), γιατί δεν μπορούμε να πιστέψουμε ότι η φιλανθρωπία είναι μια οικονομικώς εφικτή εναλλακτική; Κατά το σύνθημα ενός διάσημου πολιτικού: Ναι, μπορούμε!
Τέλος, ένα ψυχολογικό επιχείρημα
Διάφοροι κοινωνικοί ψυχολόγοι, μεταξύ των οποίων και η Elizabeth Dunn, υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι που δωρίζουν χρήματα σε φιλανθρωπικούς σκοπούς είναι ευτυχέστεροι απ' όσους δεν το κάνουν. Και μπορούμε να δούμε ότι τα οφέλη της προσφοράς εκτοξεύονται όταν οι άνθρωποι αισθάνονται πραγματικά μια σύνδεση με εκείνους που βοηθούν και όταν μπορούν εύκολα να εικονοποιήσουν τη διαφορά που η προσφορά τους σημαίνει για τη ζωή αυτών των ανθρώπων.
Για παράδειγμα, η UNICEF είναι ένας τόσο μεγάλος και ευρύς φιλανθρωπικός φορέας (δεν μοιάζει στ' αλήθεια με το κράτος;) που μπορεί να είναι δύσκολη η συνειδητοποίηση της διαφοράς που μπορεί να κάνει μια μικρή προσφορά. Γιατί αυτό έχει σημασία; Γιατί το συναισθηματικό κέρδος της επένδυσης εξαλείφεται όταν οι άνθρωποι δίνουν χρήματα στη UNICEF (φανταστείτε τι συμβαίνει όταν “δίνουμε” χρήματα στο κράτος). Αυτό σημαίνει ότι το να δίνουμε χρήματα σε μια αξιόλογη φιλανθρωπική οργάνωση (ή στον κρατικό λεβιάθαν) δεν επαρκεί. Χρειάζεται να μπορούμε να εικονοποιήσουμε το πώς ακριβώς τα χρήματά μας θα κάνουν διαφορά.
Η έρευνα του IUPUI επιβεβαιώνει αυτή την ιδέα. Συζητώντας τα κίνητρα των φιλανθρωπικών τους προσφορών, οι δωρητές ανέδειξαν τρία: (1) Πιστεύουν στην αποστολή της οργάνωσης (54%), (2) πιστεύουν ότι η προσφορά τους θα κάνει διαφορά (44%), (3) για προσωπική ικανοποίηση, απόλαυση ή αίσθηση πλήρωσης (38%).
Ακόμη, η έρευνα καταδεικνύει ότι οι ερωτώμενοι έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στα άτομα (το 87% απάντησε είτε “κάποια” είτε “πολλή”) και τους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς (το 86% απάντησε είτε “κάποια” είτε “πολλή”), σε ό,τι αφορά την επίλυση κοινωνικών ή παγκόσμιων προβλημάτων. Μεγάλα ποσοστά των ερωτώμενων απάντησαν ότι δεν έχουν “σχεδόν καμία” εμπιστοσύνη στη νομοθετική εξουσία (58%), την εκτελεστική εξουσία (46%), και το κράτος ή την τοπική αυτοδιοίκηση (41%).
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να καταδείξουμε τα αποτελέσματα της φοροσυλλογής και να κάνουμε το κράτος καλύτερο στην παροχή δημόσιων υπηρεσιών (στο πλαίσιο μιας ανάλυσης κόστους-οφέλους). Ακόμη όμως και με αυτές τις βελτιώσεις, τι θα κάνουμε με το ηθικό επιχείρημα; Θα συνεχίσουμε να δρούμε καταναγκαστικά; Και αν νομίζει κανείς ότι οι άνθρωποι καταβάλλουν εθελουσίως φόρους, τι θα κάνουμε με το πολιτικό επιχείρημα; Θα συνεχίσουμε να ανοίγουμε τον δρόμο στον παρεμβατισμό; Μολονότι οι υποστηρικτές των φόρων αρνούνται να το παραδεχθούν, αυτά τα ερωτήματα παραμένουν χωρίς ικανοποιητικές ερωτήσεις.
Εν κατακλείδι
Συνήθως σκεφτόμαστε ότι όλοι οφείλουμε να βοηθούμε τους συνανθρώπους μας. Ενώ όμως το θεωρούμε μια νομική υποχρέωση (που υποστασιοποιείται ως φόροι), θα συνεχίσουμε να μη μπορούμε να δημιουργήσουμε ουσιαστικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, και συνεπώς να μη μπορούμε να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις που σήμερα φαίνονται ανυπέρβλητες, όπως η παροχή φροντίδας υγείας και εκπαίδευσης σε φτωχές χώρες.
Αν θέλουμε να κάνουμε περισσότερα και καλύτερα, θα πρέπει να σταματήσουμε να βλέπουμε το κράτος (και τη φορολογία) ως τον μόνο τρόπο να κάνουμε πράγματα στην κοινωνία.
Ο Jean Vilbert είναι δικαστής και καθηγητής νομικής στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 Ιουλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
