Του Barry Brownstein
Φανταστείτε να είχατε γεννηθεί κατά τη διάρκεια της αιματηρής Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα και να είχατε μεγαλώσει σε μια χώρα με λίγη οικονομική ή προσωπική ελευθερία. Λίγοι Κινέζοι πολίτες γνώριζαν ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν εκχωρούνται από το κράτος, και όσοι το γνώριζαν δεν μπορούσαν να το πουν.
Λίγοι γνώριζαν ότι το κράτος δεν είναι η πηγή της οικονομικής προόδου - και ξανά, όσοι γνώριζαν δεν μπορούσαν να μοιραστούν πλήρως αυτή την κατανόησή τους.
Φανταστείτε τώρα ότι είστε τριάντα κάτι ετών και ταξιδεύετε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να ξεκινήσετε το ΜΒΑ σας. Την άνοιξη του 1999, δίδαξα ένα μάθημα οικονομικών σε μια τάξη ΜΒΑ που περιλάμβανε 30 τέτοιους Κινέζους φοιτητές.
Η τάξη ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στους φοιτητές που προέρχονταν από το Πεκίνο και σ' αυτούς από τη Σαγκάη. Οι φοιτητές από τη Σαγκάη - έχοντας μεγαλύτερη εμπειρία από την επωφελή επίδραση της απελευθέρωσης των αγορών - ήταν πολύ πιο πρόθυμοι να υιοθετήσουν τις ιδέες του κλασικού φιλελευθερισμού.
Οι φοιτητές από το Πεκίνο ήταν πιο πιθανό να πιστεύουν σε έναν μεγαλύτερο ρόλο για το κράτος. Αυτό το χάσμα μεταξύ των φοιτητών από το Πεκίνο και από τη Σαγκάη έγινε πιο φανερό σε μια συζήτηση στην τάξη αφού οι φοιτητές πρώτα διάβασαν το άρθρο του Χάγιεκ The Use of Knowledge in Society, το οποίο οδήγησε σε μια συζήτηση με θέμα τον κεντρικό σχεδιασμό.
Ένας φοιτητής από το Πεκίνο επεσήμανε εμφατικά: «Αυτή η θεωρία δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην Κίνα - η Κίνα είναι μια σχετικά φτωχή χώρα, και σε μια φτωχή χώρα το κράτος χρειάζεται να σχεδιάζει».
Ένας εξοργισμένος φοιτητής από τη Σαγκάη απάντησε: «Χάνεις το νόημα. Ο κεντρικός σχεδιασμός είναι ακριβώς ο λόγος που η Κίνα είναι συγκριτικά φτωχή».
Οι ιδέες του Χάγιεκ ήταν τόσο προκλητικές που σύντομα ολόκληρη η τάξη είχε μπει στη συζήτηση. Οι δύο ομάδες άρχισαν να φωνάζουν η μία στην άλλη στα Κινέζικα. Κάποιος που ανησύχησε από τη φασαρία φώναξε την ασφάλεια του πανεπιστημίου. Οι φοιτητές χαμήλωσαν τη φωνή τους, όμως οι ιδέες του Χάγιεκ άφησαν το αποτύπωμά τους. Είμαι σίγουρος ότι οι φοιτητές αυτές θα θυμούνται ανεξίτηλα αυτό το μάθημα.
Η σκυτάλη παραδίδεται
Πρόσφατα, καθώς συγύριζα ένα κουτί με εργασίες παλιών μου φοιτητών, μου τράβηξε την προσοχή μία που είχε γράψει ένας από τους φοιτητές μου αυτής της τάξης του 1999. Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά, καθώς διάβαζα αυτό το δοκίμιο του φοιτητή μου, εντυπωσιάστηκα ξανά από την καθαρότητά του.
Ο συγγραφέας του παρατηρούσε: «Πάντα εντυπωσιαζόμουν από τον μεγάλο πλούτο που οι Ηνωμένες Πολιτείες δημιούργησαν μέσα σε μια τόσο σύντομη ιστορική περίοδο σε σύγκριση με αυτή της Κίνας». Προηγουμένως, απέδιδε την επιτυχία της Αμερικής στους «άφθονους φυσικούς της πόρους, τον νέο και ταλαντούχο της πληθυσμό που ήρθε από κάθε γωνιά του κόσμου».
Το κινεζικό κράτος, όπως εξηγούσε, είχε έτοιμες δικαιολογίες για τις αποτυχίες του: «Από την άλλη πλευρά, απέδιδα την αργή πρόοδο της Κίνας στην σπανιότητα των φυσικών της πόρων, στο βάρος της μακράς ιστορίας του φεουδαλισμού της και τη φτωχή εκπαίδευση του πληθυσμού της. Η θεώρησή μου έμοιαζε κατά πολύ με όσα μας εξηγούσε το κράτος μας».
Κατά τη διάρκεια του εξαμήνου, ο φοιτητής αφηγείται το πώς έφτασε να διακρίνει πως «τα άτομα είναι η πηγή του μεγαλείου ενός έθνους, και όχι το κράτος».
Μελετώντας τον Χάγιεκ, τον Μίζες, τον Κίρζνερ και τον Ρόθμπαρντ απέκτησε ένα νέο πρίσμα που του επέτρεψε να εξετάσει με κριτικό βλέμμα το κινεζικό σύνταγμα. Είδε πώς η θεμελίωσή του, η ιεράρχηχη των κρατικών εξουσιών πάνω από τα δικαιώματα των ατόμων, ήταν το ακριβώς αντίθετο από τη βάση του αμερικανικού συντάγματος. Οι θεμελιώδεις αρχές του κινεζικού συντάγματος, και όχι η σπανιότητα των πόρων, ήταν αυτές που βρίσκονταν στην καρδιά των κινεζικών δεινών.
Το άρθρο 1 του κινεζικού συντάγματος ορίζει το κινεζικό σύστημα ως σοσιαλιστικό: «Το σοσιαλιστικό σύστημα είναι το βασικό σύστημα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Η υπονόμευση του σοσιαλιστικού συστήματος από οποιαδήποτε ομάδα ή άτομο απαγορεύεται». Το άρθρο 1 εισάγει επίσης την οξύμωρη έννοια της «δημοκρατικής δικτατορίας» που διέπει τη χώρα.
Το κινεζικό σύνταγμα αναγνωρίζει κάποια δικαιώματα στον λαό. Για παράδειγμα, το άρθρο 35 φαίνεται πως εκχωρεί ελευθερία του λόγου: «Οι πολίτες της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας απολαμβάνουν ελευθερία του λόγου, του τύπου, του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, των πορειών και της διαμαρτυρίας».
Οι όποιες όμως εκχωρούμενες ελευθερίες στερούνταν νοήματος, καθώς αφαιρούνται από το πανίσχυρο άρθρο 51: «Η άσκηση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων των πολιτών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας δεν πρέπει να παραβιάζει τα συμφέροντα του κράτους, της κοινωνίας και της συλλογικότητας, ή τις νόμιμες ελευθερίες και τα δικαιώματα άλλων πολιτών».
Παρά τις διασφαλίσεις των άρθρων 38 και 39 ότι «η προσωπική αξιοπρέπεια των πολιτών… [και αυτή] των οικιών των πολιτών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας είναι απαραβίαστη», δεν υπήρχε η ελευθερία να αντιταχθεί κανείς με τη δολοφονία εκατομμυρίων Κινέζων πολιτών από τον Μάο, καθώς αυτό θα παραβίαζε τα «συμφέροντα του κράτους».
Σήμερα στην Κίνα δεν υπάρχει η ελευθερία να αντιταχθεί κανείς στον ισόβιο ορισμό του Προέδρου Σι Τζινπίνγκ. Το κινεζικό σύνταγμα τροποποιήθηκε πρόσφατα ώστε να αναγάγει την ανωτερότητα της «σκέψης του Σι Τζινπίνγκ για τον Σοσιαλισμό με Κινεζικά Χαρακτηριστικά για τη Νέα Εποχή» σε γνώμονα του έθνους.
Η «Σκέψη του Σι Τζινπίνγκ» διαπερνά τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης της θρησκείας και των τεχνών. Πρόσφατα οι καλύτεροι ηθοποιοί και σκηνοθέτες της Κίνας εκπαιδεύτηκαν για το πώς να εξυμνούν «το Κόμμα μας, τη χώρα μας, τον λαό μας και τους ήρωές μας».
Με άλλα λόγια, το συμφέρον του «σοσιαλιστικού κράτους» με επικεφαλής τον Σι είναι πάνω απ' όλα. Δεν υπάρχει ελευθερία όταν το συμφέρον του κράτους είναι πάνω απ' όλα.
Το άρθρο 51 τοποθετεί την κοινωνία και τη συλλογικότητα πάνω από τα άτομα. Στα αμερικανικά πανεπιστήμια σήμερα, οι φοιτητές που υποστηρίζουν την απαγόρευση του “οδυνηρού” λόγου θα αισθάνονταν άραγε άνετα με το σύνταγμα της Κίνας;
Μπορώ να φανταστώ τον παλιό μου φοιτητή να φωνάζει στους σημερινούς Αμερικανούς συναδέλφους του: Έχετε την παραμικρή ιδέα τι σημαίνουν οι ελευθερίες που δύσκολα κατακτήσατε και τώρα φωνάζετε για να τις παραδώσετε;
Η επαναστατική βάση της Αμερικής
Η τάξη του 1999 αυτών των Κινέζων φοιτητών κατάλαβε - ίσως καλύτερα από πολλούς Αμερικανούς - το δώρο των ιδρυτών της Αμερικής προς την ανθρωπότητα. Το γεγονός ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι προφανή, αναπαλλοτρίωτα και έχουν ως απαρχή τα άτομα είναι μια ισχυρή ιδέα που χτύπησε, κατά τη διατύπωση ενός άλλου φοιτητή μου εκείνης της τάξης «σαν κεραυνός στο από καιρό κλεισμένο μου μυαλό».
Για τον συγγραφέα του δοκιμίου και πολλούς άλλους στην τάξη μου, τα αθάνατα λόγια του Τζέφερσον ήταν ιερά: «Θεωρούμε αυταπόδεικτες τις εξής αλήθειες: ότι όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, ότι προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, ότι ανάμεσα σ' αυτά είναι η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας».
Η Rose Wilder Lane, στο βιβλίο της The Discovery of Freedom (Η ανακάλυψη της ελευθερίας) εξηγεί με λαμπρό τρόπο τη μοναδικότητα της αμερικανικής ιδέας. Από το έργο της Λέην, ο δοκιμιογράφος παραθέτει: «Αυτή η επαναστατική βάση είναι η αναγνώριση του γεγονότος ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι φυσικά δικαιώματα, που γεννιούνται στον κάθε άνθρωπο ταυτόχρονα με τη ζωή του και είναι αδιαχώριστα από αυτήν - ότι δεν πρόκειται για δικαιώματα και ελευθερίας που μπορούν να εκχωρηθούν από την οποιαδήποτε επίγεια εξουσία».
Η Λέην συνεχίζει: «Η πραγματικά επαναστατική οδός που πρέπει να ακολουθηθεί στη πορεία προς έναν ελεύθερο κόσμο είναι μια προσεκτική, πειραματική διαδικασία περαιτέρω μείωσης των περιστάσεων χρήσης της βίας που τα άτομα επιτρέπουν στο Κράτος - της αύξησης των απαγορεύσεων της δράσης του Κράτους και της συνεπακόλουθης μείωσης της άσκησης ωμής βίας στις ανθρώπινες υποθέσεις».
Αναμφίβολα, ο πρώην φοιτητής μου είναι απογοητευμένος που ο αυταρχικός Σι αυξάνει τη χρήση της κρατικής βίας στην Κίνα.
Ο σχεδιασμός είναι αντιπαραγωγικός
Οι Κινέζοι φοιτητές εκείνης της τάξης οικονομικών του 1999 άρχισαν τις σπουδές τους στο πρόγραμμα του ΜΒΑ περίπου όπως ο δοκιμιογράφος που εξηγεί: «Είχα πρόβλημα να συλλάβω μια οικονομική ή κοινωνική τάξη που δεν έχει σκόπιμα κατασκευαστεί για κάποιον συγκεκριμένο σκοπό». Ο «κρατικός σχεδιασμός» του φαινόταν να χρειάζεται «για να φέρει την τάξη και τον συντονισμό σε υπό άλλες συνθήκες χαοτικές οικονομικές συνθήκες».
Διαβάζοντας το The Use of Knowledge in Society του Χάγιεκ, πείστηκε για το αντίθετο. Έγραψε: «Ο κεντρικός σχεδιασμός αγνοεί το ανέφικτο της κάλυψης των γνωσιακών του προϋποθέσεων. Απαιτεί όλα τα θραύσματα της γνώσης που υπάρχουν σε διαφορετικά πνεύματα να συγκεντρωθούν σε έναν νου, ένα έργο που προϋποθέτει αυτός ο ένας νους να επεξεργάζεται τη γνώση σε υπερβολικά μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι ο οποιοσδήποτε θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει».
Ο φοιτητής αυτός συνειδητοποίησε, παραθέτοντας τον Χάγιεκ από τον δεύτερο τόμο του έργου του Law, Legislation and Liberty πως δεν χρειάζεται να συμφωνούμε ως προς τους σκοπούς μας: «Η Μεγάλη Κοινωνία αναδύθηκε μέσω της ανακάλυψης ότι οι άνθρωποι μπορούν να συμβιώσουν ειρηνικά και προς αμοιβαίο όφελος χωρίς να συμφωνούν ως προς τους συγκεκριμένους επιμέρους σκοπούς που επιδιώκουν».
Αφού διάβασε τον Κίρζνερ και τον Μίζες, ο φοιτητής αυτός έγραψε: «Οι ευκαιρίες για καθαρό κέρδος αναδύονται συνεχώς καθώς οι συμμετέχοντες στις αγορές κάνουν λάθει σε έναν διαρκώς μεταλλασσόμενο κόσμο… Μόνο μέσω αυτής της διαδικασίας εντοπισμού και διόρθωσης των λαθών εντός της αγοράς που κρατά τα επιχειρηματικά ένστικτα ενήμερα για τις αλλαγές στις προτιμήσεις των καταναλωτών, τη διαθεσιμότητα των πόρων και τις τεχνολογικές δυνατότητες…
Χωρίς επιχειρηματίες, όχι μόνο οι αγορές δεν θα συντονίζονταν, αλλά και δεν θα καινοτομούσαν, γεγονός που θα οδηγούσε στη βάλτωση… Η ελεύθερη αγορά αναγκαστικά εξαρτάται για τον κοινωνικώς επωφελή της χαρακτήρα από αυτή τη διαδικασία επιχειρηματικής ανακάλυψης».
Βαθμολόγησα ανώνυμα τα φοιτητικά δοκίμια, οπότε δεν γνωρίζω την σταδιοδρομία του φοιτητή που συνέγραψε το κείμενο που παραθέτω εδώ. Θέλω να πιστεύω ότι αυτός, όπως και άλλοι στην τάξη του, επεδίωξαν επιχειρηματικές ευκαιρίες και κάνουν σήμερα τον κόσμο μας καλύτερο.
Εκείνη την άνοιξη του 1999, ο φοιτητής αυτός ανακάλυψε την ελευθερία. Με τη γνώση που απέκτησε, μπορεί σήμερα να αλλάζει ανεξίτηλα τη ζωή των ανθρώπων με τους οποίους σχετίζεται. Αυτή είναι η δύναμη της οικονομικής εκπαίδευσης.
--
Ο Barry Brownstein είναι ομότιμος καθηγητής οικονομικών και ηγεσίας στο Πανεπιστήμιο της Βαλτιμόρης. Είναι συγγραφέας του βιβλιου The Inner-Work of Leadership. Για να λαμβάνετε τα κείμενά του, εγγραφείτε στο Mindset Shifts.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 19 Απριλίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Educaation και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
