Του Alex Nowrasteh
Από τον Πρόεδρο Trump μέχρι την ανάδυση των νέων εθνικιστικών πολιτικών κομμάτων στην Ευρώπη και τη γενική αναβίωση του όρου τα τελευταία χρόνια, ο εθνικισμός φαίνεται να βρίσκεται σε άνοδο.
Ο εθνικισμός είναι ένα πολιτικό κίνημα που έχει σημειώσει σημαντικές επιτυχίες τα τελευταία χρόνια διατυπώνοντας ένα μήνυμα περιορισμού της μετανάστευσης, προστατευτισμού έναντι του εμπορίου, και ενός ισχυρότερου κράτους αφοσιωμένου στην υπεράσπιση των πολιτών από (ως επί το πλείστον) φανταστικές απειλές. Πέρα όμως από κάποιες θέσεις πολιτικής και ένα ύφος διακυβέρνησης, δεν υπάρχει κάποιος καλός λειτουργικός ορισμός του εθνικισμού που να χρησιμοποιείται ευρέως στο δημόσιο διάλογο, και δεν γίνεται σχεδόν καμία προσπάθεια να διακριθεί η έννοια από τον πατριωτισμό.
Η αρχική μου θέση ήταν πως ο εθνικισμός πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από τον απλό πολεμοχαρή φυλετισμό, αλλά λίγοι αποτόλμησαν να κινηθούν πέρα απ' αυτό. Αυτοί οι λόγοι με οδήγησαν να διαβάσω κάποιες χιλιάδες σελίδες επί του θέματος - και να μάθω αρκετά. Παρακάτω παρουσιάζω κάποια από τα μαθήματα που αποκόμισα καθώς και μια χρήσιμη ταξινόμηση των διαφορετικών τύπων του εθνικισμού.
Πατριωτισμός και εθνικισμός
Το πρώτο πράγμα που έμαθα είναι πως το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας πάνω στον εθνικισμό είναι απαράδεκτη. Οι περισσότεροι συγγραφείς που ασχολούνται με το θέμα ορίζουν ανεπαρκώς τους όρους τους ή τους δίνουν τόσο ευρείς ορισμούς που χάνουν το νόημά τους. Θα ήθελα να ταξιδέψω πίσω στο χρόνο και να πω στον πρότερο εαυτό μου να μην ασχοληθεί με πολλά από αυτά τα άρθρα και τα βιβλία. Ακόμη χειρότερα, πολλοί μελετητές του εθνικισμού είναι είτε επικριτές, είτε υποστηρικτές της έννοιας, γεγονός που τους ωθεί να διατυπώσουν παράλογες θέσεις όπως ότι το Εθνικοσοσαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα δεν ήταν εθνικιστικό. Αυτό καθιστά δύσκολο σε μη ειδικούς όπως εγώ να καταλάβουν τι ακριβώς είναι ο εθνικισμός.
Το δεύτερο πράγμα που έμαθα είναι ότι δεν υπάρχει μια απλή διάκριση μεταξύ του πατριωτισμού και τους εθνικισμού, μολονότι η διάκριση του George Orwell είναι ό,τι κοντινότερο σ' αυτό διαθέτουμε: “Ο εθνικισμός δεν πρέπει να συγχέεται με τον πατριωτισμό. Και οι δύο λέξεις χρησιμοποιούνται συνήθως με τόσο αόριστο τρόπο ώστε ο όποιος ορισμός τους είναι βέβαιο ότι θα αμφισβητηθεί, αλλά πρέπει κανείς να τους διακρίνει, καθώς αφορούν δύο διαφορετικές και μάλιστα αντιτιθέμενες μεταξύ τους ιδέες. Με τον όρο “πατριωτισμός” εννοώ την αφοσίωση σε ένα συγκεκριμένο μέρος και έναν τρόπο ζωής που κάποιος πιστεύει ότι είναι ο καλύτερος στον κόσμο χωρίς να επιθυμεί να τον επιβάλει σε άλλους ανθρώπους. Ο πατριωτισμός είναι από τη φύση του αμυντικός, τόσο από στρατιωτικής όσο και από πολιτισμικής σκοπιάς. Ο εθνικισμός από την άλλη, είναι αδιαχώριστος από την επιθυμία για ισχύ. Ο σταθερός σκοπός κάθε εθνικιστή είναι να διασφαλίσει περισσότερη ισχύ και κύρος όχι για τον εαυτό του, αλλά για το έθνος ή κάποια άλλη οντότητα στην οποία έχει επιλέξει να καταβυθίσει την ατομικότητά του”.
Με άλλα λόγια, ο πατριωτισμός είναι η αγάπη για την πατρίδα, ενώ ο εθνικισμός είναι η αγάπη για την πατρίδα σε συνδυασμό με το μίσος για άλλες χώρες, τους ανθρώπους τους και τους πολιτισμούς τους. Ο εθνικισμός επίσης συμπεριλαμβάνει και το μίσος έναντι των συμπολιτών μας που διαφέρουν, που είναι και ο λόγος που οι εθνικιστές συχνά υποστηρίζουν εκστρατείες για την οικοδόμηση του έθνους που αφορούν την κρατική εκπαίδευση για την ενσωμάτωση των πολιτών σε μια καθορισμένη από το κράτος κανονικότητα, τις εθνικές γλώσσες και άλλα μέσα για τη δημιουργία εθνοτικής, θρησκευτικής ή άλλου είδους ομοιομορφίας.
5 τύποι εθνικισμού
Το τρίτο πράγμα που έμαθα είναι ότι υπάρχουν τουλάχιστον πέντε τύποι εθνικισμού. Προφανώς, ο εθνικισμός του Edmund Burke ή αυτός του George Washington διαφέρουν από τον εθνικισμό της λατρείας του αίματος του Adolf Hitler, αλλά μόνο ο Αμερικανός ιστορικός Carlton J.H. Hayes διακρίνει αυτούς τους τύπους του εθνικισμού σε μια χρήσιμη πενταμερή ταξινόμηση:
1. Ανθρωπιστικός εθνικισμός: Πρόκειται για μια απόφυση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού επηρεασμένη από τους Henry Bolingbroke, Jean-Jacques Rousseau και Johann Gottfried Herder και της έμφασης που αυτοί οι στοχαστές αποδίδουν στην αυτοδιάθεση μέσω δημοκρατικών μορφών διακυβέρνησης βασισμένων στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε έθνους (κάθε σώματος ανθρώπων), σε αντιπαράθεση προς τις μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες που κυριαρχούσαν τότε στην Ευρώπη.
2. Ιακωβινικός εθνικισμός: Μια κρατική ιδεολογία που υιοθετήθηκε από την επαναστατική γαλλική κυβέρνηση για να εμπεδώσει την εξουσία της. Τα τέσσερα χαρακτηριστικά της ήταν η δυσπιστία και η δυσανεξία έναντι της εσωτερικής διαφωνίας, η έντονη εξάρτηση από τη βία και τον στρατό για την επίτευξη κρατικών στόχων, η φανατική υποστήριξη προς το κράτος και ο ιεραποστολικού χαρακτήρα ζήλος για την επέκταση του έθνους.
3. Παραδοσιακός εθνικισμός: Μια πρόσκαιρη εθνικιστική αντίδραση στους Ιακωβίνους υπέρ της προπολεμικής καθεστηκυίας κατάστασης. Αυτός είναι ο πιο συντηρητικός τύπος εθνικισμού. Οι Edmund Burke, Friedrich von Schlegel και Klemens von Metternich ήταν οι πιο γνωστοί υποστηρικτές αυτού του σύντομου χρονικά τύπου εθνικισμού, που δεν επεβίωσε για μεγάλο διάστημα καθώς υπονομεύθηκε από τις πολιτισμικές αλλαγές που εκκίνησε η Βιομηχανική Επανάσταση.
4. Φιλελεύθερος εθνικισμός: Αυτός ο τύπος εθνικισμού βρίσκεται ανάμεσα στον Ιακωβινικό και τον Παραδοσιακό εθνικισμό. Δίνει έμφαση στην απόλυτη κυριαρχία του εθνικού κράτους αλλά ταυτόχρονα και αντιφατικά επιδιώκει τον περιορισμό του στις παρεμβάσεις του επί της ατομικής ελευθερίας διακυρήττοντας ότι ο στόχος του κράτους είναι να προστατεύει την ατομική ελευθερία και να παρέχει δημόσια αγαθά. Αν έχετε παρακολουθήσει κάποιο μάθημα οικονομικών, το ιδανικό του φιλελεύθερου εθνικισμού είναι πολύ κοντά σ' αυτό που οι οικονομολόγοι πιστεύουν πως είναι ο προσήκων ρόλος του κράτους. Αν επίσης διακρίνετε την ένταση μεταξύ της απόλυτης κυριαρχίας και της προστασίας των ατομικών ελευθεριών, τότε η επόμενη φάση του εθνικισμού λογικά δεν θα σας εκπλήξει.
5. Ο περιεκτικός εθνικισμός: Αυτό το στάδιο του εθνικισμού θεωρεί το έθνος και το κράτος του ως το επίκεντρο της ζωής του κάθε πολίτη. Αντί το κράτος να αφοσιώνεται στην παροχή δημόσιων αγαθών στους πολίτες, αυτή η μορφή του εθνικισμού δίνει έμφαση στη θυσία του ατόμου προς όφελος του έθνους και της κυβέρνησής του. Επίσης συχνά υιοθετεί τη λατρεία του αίματος (η λατινική ρίζα της λέξης “nationalism” είναι η natio που σημαίνει φυλή, εθνική ομάδα ή διάκριση βάσει γέννας) και επιδιώξει την επέκταση του κράτους ώστε αυτό να περιλαμβάνει όλους τους ομοεθνείς που ζουν σε άλλες επικράτειες. Ο Hayes χαρακτηρίζει συνοπτικά αυτή τη μορφή του εθνικισμού ως έντονα “αντιατομικιστική και αντιδημοκρατική”, όπου κάθε άλλη υπαγωγή υποχωρεί έναντι της πίστης προς το εθνικό κράτος και της ιδεολογικής στάσης ότι η ισχύς δημιουργεί δίκαιο.
Ιμπεριαλισμός, Γαλλική Επανάσταση και θανατηφόρος εθνικισμός
Το τέταρτο πράγμα που έμαθα είναι πως ο ιμπεριαλισμός είναι το ανώτατο στάδιο του εθνικισμού (και όχι του καπιταλισμού, όπως πίστευε ο Lenin) και είναι αδιαχώριστος από τον Ιακωβινικό Εθνικισμό, τον Περιεκτικό Εθνικισμό, τον Παραδοσιακό Εθνικισμό και πιθανότατα και από τις άλλες εκδοχές του. Οι εθνικιστές επιδιώκουν την επέκταση των εθνών τους, και ο ιμπεριαλισμός ήταν ένας τρόπος να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός. Πολλοί από τους φιλελεύθερους εθνικιστές του 19ου αιώνα επεξέτειναν τις αποικιακές τους αυτοκρατορίες ενώ οι περιεκτικοί εθνικιστές πήγαν ακόμη παραπέρα.
Το πέμπτο πράγμα που έμαθα είναι το πώς η Γαλλική Επανάσταση συνδέεται με την ανάδυση του εθνικισμού. Οι περισσότεροι συγγραφείς, ιδίως οι συντηρητικοί, απορρίπτουν τη Γαλλική Επανάσταση ως μια αριστερή ιακωβίνικη τρέλα που σάρωσε θεσμούς και παραδόσεις για να επιβάλει τη λατρεία της λογικής. Όλα αυτά ήταν ένα μέρος της Γαλλικής Επανάστασης και των χαοτικών της επακόλουθων, αλλά επρόκειτο επίσης για μια επανάσταση και ένα κίνημα με βαθύ εθνικιστικό χαρακτήρα, που ενθαρρύνθηκε από τη δημιουργία μιας “λατρείας του έθνους” από το Παλαιό Καθεστώς σε μια προσπάθεια να μειώσει το κόστος της στρατολόγησης κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Είναι διασκεδαστικό να βλέπουμε τους σύγχρονους συντηρητικούς από τη μια πλευρά να ασκούν κριτική στη Γαλλική Επανάσταση και από την άλλη να υιοθετούν μια αμήχανα παρόμοια μορφή ιακωβινικού εθνικισμού καθώς φλερτάρουν το τελευταίο διάστημα με τον λαϊκισμό.
Το πέμπτο πράγμα που έμαθα είναι πως ο εθνικισμός είναι η δεύτερη πιο θανατηφόρα πολιτική ιδεολογία του 20ου αιώνα μετά τον κομμουνισμό. Ο πολιτικός επιστήμονας RJ Rummel υπολόγισε τον αριθμό των ανθρώπων που θανατώθηκαν από διάφορες κυβερνήσεις μέσα στο χρόνο. Οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις θανάτωσαν περίπου 150 εκατομμύρια ανθρώπους κατά τις εκτιμήσεις του. Οι εθνικιστές θανάτωσαν περίπου 92 εκατομμύρια. Αυτά τα 92 εκατομμύρια περιλαμβάνουν τους ανθρώπους που θανάτωσαν οι Κινέζοι, οι Ιάπωνες και οι Τούρκοι εθνικιστές καθώς και οι Ευρωπαίοι εθνικιστές κατά την αποικιοκρατική περίοδο. Δεν συγκαταλέγω σ' αυτούς τους σφαγιασθέντες από τους προκομμουνιστές Ρώσους, τους Μεξικανούς και τους Πακιστανούς καθώς αυτοί ήταν λιγότερο καταφανώς εθνικιστές απ' ό,τι τα υπόλοιπα καθεστώτα.
Οι Αμερικανοί συντηρητικοί και φιλελεύθεροι συχνά, ηχηρά και ορθώς επικρίνουν τους κομμουνιστές για την κληρονομιά των σφαγών της ιδεολογίας τους. Είναι ώρα να αρχίσουμε να επικρίνουμε τους εθνικιστές για την με λιγότερα εκατομμύρια θυμάτων αλλά σε κάθε περίπτωση απάνθρωπη δική τους κληρονομιά βίας.
Κάποιοι εθνικιστές, όπως ο Thierry Baudet, επιδιώκουν τον επανορισμό του εθνικισμού κατά παράλογο τρόπο, όπως για παράδειγμα αξιώνοντας ότι οι εθνικιστές δεν μπορούν να είναι ιμπεριαλιστές, πράγμα που, αν ίσχυε, θα σήμαινε ότι η εποχή του ευρωπαϊκού εθνικισμού δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει παρά μόνο το 1997, όταν ουσιαστικά ολοκληρώθηκε η αποαποικιοποίηση. Παρ' όλα αυτά, η με μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες ζωές κληρονομιά των εθνικιστικών κυβερνήσεων είναι κάτι το οποίο οι σοβαροί εθνικιστές στοχαστές οφείλουν να παραδεχθούν, αντί να επιχειρούν να αλλάξουν τους ορισμούς, όπως κάνουν οι κομμουνιστές όταν υποστηρίζουν ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν στην πραγματικότητα κομμουνιστική, επιχειρώντας έτσι να δικαιολογήσουν τα εγκλήματά της.
Ο εθνικισμός είναι μια απλή και σχετικιστική πολιτική ιδεολογία που ασκεί μια τρομερή έλξη σε εκατομμύρια ψηφοφόρους και σε πολλές κυβερνήσεις. Η προσαρμοστικότητά του στις περισσότερες τοπικές συνθήκες, του επιτρέπει να ανθεί, ειδικά όταν τον υποστηρίζει μια κυβέρνηση που έχει ως στόχο να επεκτείνει τη δική της εξουσία τόσο στο εσωτερικό όσο και διεθνώς. Είναι μια ελκυστική ιδεολογία για τους πολιτικούς ηγέτες, καθώς τους παρέχει μια έτοιμη και ευρέως αποδεκτή δικαιολόγηση της αύξησης της πολιτικής τους ισχύος προκειμένου αυτοί να Κάνουν το Έθνος Σπουδαίο Ξανά.
--
Ο Alex Nowrasteh είναι αναλυτής μετανσατευτικής πολιτικής στο Κέντρο για την Παγκόσμια Ελευθερία και Ευημερία του Ινστιτούτου Cato.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 4 Ιανουαρίου και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Cato Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
