Του Rainer Zitelmann
Η ελπίδα που ενώνει σήμερα τους αντικαπιταλιστές σε ολόκληρο τον κόσμο είναι ότι η κρίση που προκάλεσε ο κορονοϊός θα σημάνει το πολυαναμενόμενο τέλος του καπιταλισμού. Οι αντικαπιταλιστές διανοούμενοι στις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και παντού αλλού αναμασούν τα ίδια επιχειρήματα: στο παρελθόν ήλπιζαν ότι η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 θα προκαλέσει την κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος. Τότε όμως, τουλάχιστον σύμφωνα με τη δική τους συλλογιστική, ο καπιταλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός κατάφεραν να διασωθούν για μια ακόμη φορά. Τώρα όμως ισχυρίζονται ότι τα πράγματα μπορεί - και πρέπει - να είναι διαφορετικά.
Η “κοινωνική ιδιοκτησία” και ο “εκδημοκρατισμός” της οικονομικής ισχύος
Ο αριστερός Αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Mike Davis υποστηρίζει ότι η σημερινή κρίση είναι η τέλεια ευκαιρία να καταγγελθούν οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες ως οι αποδιοπομπαίοι τράγοι της πανδημίας. Η ισχύς τους, υποστηρίζει, πρέπει επιτέλους να σπάσει. Και πάει παραπέρα: Χρειάζονται περισσότερα πράγματα απ’ ό,τι μόνο ένα δεύτερο “New Deal”. Ήρθε η ώρα της “κοινωνικής ιδιοκτησίας και του εκδημοκρατισμού της οικονομικής ισχύος”. Σύμφωνα με τη σοσιαλιστική ορολογία, οι λέξεις αυτές είναι ευφημισμοί της κρατικοποίησης. “Η σημερινή πανδημία διευρύνει το επιχείρημα: η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση αποκαλύπτεται σήμερα ως βιολογικώς μη βιώσιμη ενώ απουσιάζει μια πραγματικά διεθνής υποδομή δημόσιας υγείας. Μια τέτοια υποδομή όμως δεν θα υπάρξει μέχρι τα λαϊκά κινήματα να σπάσουν την ισχύ των μεγάλων φαρμακευτικών και της κερδοσκοπικής παροχής υπηρεσιών υγείας. Αυτό προϋποθέτει ένα ανεξάρτητο σοσιαλιστικό σχέδιο για την επιβίωση των ανθρώπων που περιλαμβάνει ένα Δεύτερο New Deal, αλλά δεν περιορίζεται σ’ αυτό. Από τις εποχές του κινήματος Occupy, οι προοδευτικοί πέτυχαν να βάλουν τη μάχη εναντίον της ανισότητας εισοδήματος και υγείας στο πρωτοσέλιδο - ένα μεγάλο επίτευγμα. Όμως τώρα οι σοσιαλιστές πρέπει να κάνουν το επόμενο βήμα και, με άμεσο στόχο τις βιομηχανίες υγείας και φαρμακευτικής, να προωθήσουν την κοινωνική ιδιοκτησία και τον εκδημοκρατισμό της οικονομικής ισχύος”.
Ο Γάλλος οικονομολόγος Thomas Piketty, στην παρουσίαση του νέου βιβλίου του που υποστηρίζει τη ριζική αναδιανομή του πλούτου, εξήγησε ότι οι δραστικές κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία κατά την κρίση του κορονοϊού δείχνουν στις κυβερνήσεις τον βαθμό στον οποίο μπορούν να ρυθμίσουν την οικονομία.
Το Πράσινο New Deal
Η Καναδή ακτιβίστρια της αντιπαγκοσμιοποίησης Naomi Klein υποστηρίζει ότι η κρίση του κορονοϊού θα λειτουργήσει ως καταλύτης για ένα “εξελικτικό άλμα”. Εξηγεί ότι, όπως η Μεγάλη Ύφεση οδήγησε στο New Deal του Ρούσβελτ, έτσι και η πανδημία του κορονοϊού δίνει την ευκαιρία για ένα Πράσινο New Deal: “Στην πραγματικότητα, είναι πιθανό η κρίση να προκαλέσει ένα εξελικτικό άλμα. Αναλογιστείτε τη δεκαετία του 1930, όταν η Μεγάλη Ύφεση οδήγησε στο New Deal… Σήμερα μιλάμε για το Πράσινο New Deal. Αντί να διασώσουμε τις βρώμικες βιομηχανίες του περασμένου αιώνα, θα πρέπει να ενισχύσουμε τις καθαρές που θα μας οδηγήσουν με ασφάλεια στον επόμενο αιώνα. Αν υπάρχει ένα πράγμα που μας διδάσκει η ιστορία, είναι ότι οι στιγμές του σοκ είναι βαθιά άστατες. Είτε θα χάσουμε πολύ έδαφος, θα μας καταληστεύσουν οι ελίτ και θα πληρώσουμε για δεκαετίες το τίμημα, ή θα κατακτήσουμε προοδευτικές νίκες που φαίνονταν αδύνατες μόλις πριν από λίγες εβδομάδες. Δεν είναι ώρα να χάσουμε το θάρρος μας. Το μέλλον θα καθοριστεί από το ποιος είναι διατεθειμένος να αγωνιστεί σκληρότερα για τις ιδέες που βρίσκονται διαθέσιμες”.
“Μέχρι την αναδόμηση των θεμελίων της κοινωνικής και οικονομικής ζωής”
Οι αριστεροί διανοούμενοι σε ολόκληρο τον κόσμο περιμένουν ότι η κρίση του κορονοϊού θα πραγματοποιήσει τις ελπίδες τους για την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 που συντρίφτηκαν, δηλαδή μια ριζική επανοργάνωση της κοινωνίας και την κατάργηση του καπιταλισμού. Ο Βρετανός κοινωνιολόγος και πολιτικός οικονομολόγος William Davies, γράφει:
“Ήδη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους τρόπους που το 2020 και οι συνέπειές του θα διαφέρουν από την κρίση της δεκαετίας του 1970. Πρώτον, ενώ η διάδοσή του ακολούθησε τις γραμμές πτήσεις του παγκόσμιου καπιταλισμού - τα επιχειρηματικά ταξίδια, τον τουρισμό, το εμπόριο - η βαθιά αιτία του δεν ανήκει στην οικονομία. Ο βαθμός της καταστροφής οφείλεται σε πολύ βασικά χαρακτηριστικά του παγκόσμιου καπιταλισμού που σχεδόν κανείς οικονομολόγος δεν αμφισβητεί - τα υψηλά επίπεδα της διεθνούς συνδεσιμότητας και την εξάρτηση των περισσότερων ανθρώπων από την αγορά εργασίας. Δεν πρόκειται για χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου παραδείγματος οικονομικής πολιτικής, καθώς οι σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες και η συλλογική διαπραγμάτευση έχουν θεμελιώδη θέση στον κεϋνσιανισμό. Πρόκειται για εγγενή χαρακτηριστικά του καπιταλισμού. Θα χρειαστούν χρόνια ή και δεκαετίες για να κατανοηθεί πλήρως η σημασία του 2020. Μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι ότι, ως μια γνήσια παγκόσμια κρίση, πρόκειται επίσης και για ένα παγκόσμιο κρίσιμο σημείο. Θα υπάρξει μεγάλος συναισθηματικός, σωματικός και οικονομικός πόνος στο άμεσο μέλλον. Αλλα μια κρίση αυτής της κλίμακας δεν πρόκειται πραγματικά να επιλυθεί μέχρι πολλά από τα θεμέλια της κοινωνικής και οικονομικής ζωής να αναμορφωθούν”.
Το τέλος του νεοφιλελευθερισμού
Η Ulrike Herrmann είναι μια πολύ γνωστή Γερμανίδα αντικαπιταλίστρια που έχει συγγράψει πολλά βιβλία στα οποία επικρίνει τον καπιταλισμό. Πρόσφατα άρχισε να εξαίρει τις ευκαιρίες που παρουσιάζει η κρίση του κορονοϊού. Στο άρθρο της με τίτλο “Ο κορονοϊός είναι η δύση του νεοφιλελευθερισμού - το τέλος μιας θεωρίας” γράφει: “Η κρίση του κορονοϊού έχει και τα θετικά της”. Ελπίζει ότι ο κορονοϊός θα θάψει τη “νεοφιλελεύθερη ιδεολογία” η οποία, όπως υποστηρίζει, κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. “Δύο κορυφαίοι πολιτικοί συνόψισαν κάποτε εύγλωττα το πόσο ανάλγητα σκέφτονται οι ακραίοι της αγοράς: Η Βρετανή πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ είπε κάποτε ότι δεν υπάρχει κοινωνία. Σύμφωνα με τη δική της κοσμοθεώρηση όλοι μας είμαστε μόνο άτομα που υποτίθεται ότι φροντίζουμε τους εαυτούς μας. Στην εναρκτήρια προεδρική του ομιλία, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρήγκαν συμπύκνωσε κι αυτός τέλεια τη νεοφιλελεύθερη σκέψη: ‘Το κράτος δεν είναι η λύση στο πρόβλημά μας, το κράτος είναι το πρόβλημα’. Συρρίκνωσε το κράτος για να δημιουργήσει χώρο για την κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς. Ιδιωτικοποίησε συνταξιοδοτικά ταμεία, απορρύθμισε τις χρηματοπιστωτικές αγορές, ξεπούλησε κρατική ιδιοκτησία και μείωσε τους φόρους για τους πλούσιους. Αυτές οι ίδιες ιδέες αντιγράφηκαν και εφαρμόστηκαν και στη Γερμανία. Σήμερα οι ‘αγορές’ αποτυγχάνουν γιατί μπορούσαν να λειτουργούν μόνο στο βαθμό που το μέλλον μπορούσε να υπολογιστεί με αξιοπιστία. Οτα χρηματιστήρια εκτιμούν τα αυριανά κέρδη”.
Σύμφωνα όμως με τη Herrmann, η κρίση του κορονοϊού δείχνει σήμερα ότι “δεν υπάρχει εναλλακτική έναντι της αλληλεγγύης - δηλαδή του κράτους”. Είναι περίεργο, όσο και σύνηθες, το γεγονός ότι για τους αντικαπιταλιστές οι όροι “αλληλεγγύη” και “κράτος” χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα. “Αυτό το μάθημα”, συνεχίζει η Herrmann “θα μπορούσαμε να το είχαμε πάρει ήδη στο ξεκίνημα της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Τότε όμως οι νεοφιλελεύθεροι για μια ακόμη φορά κατάφεραν να διασώσουν την υπεραπλουστευτική τους θεωρία. Με μια εντυπωσιακή λαθροχειρία, απλώς προσποιήθηκαν ότι τα κράτη ήταν αυτά που είχαν αδίστακτα υπερχρεωθεί - ενώ στην πραγματικότητα ήταν οι τράπεζες που χορηγούσαν κακά δάνεια. Αυτή όμως η αλυσίδα αιτιότητας σύντομα χάθηκε - μόνο το αποτέλεσμα είχε σημασία: τα χρέη των κρατών αυξήθηκαν και έτσι η κρίση έγινε ‘κρίση κρατικού χρέους’. Οι νεοφιλελεύθεροι διατύπωσαν το παραμύθι τους αυτό γιατί η χρηματοπιστωτική κρίση ήταν περίπλοκη. Δεν ισχύει το ίδιο και με τον κορονοϊό. Είναι σαφές σε όλους ότι η ‘αγορά’ δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις οικονομικές συνέπειες μιας πανδημίας. Γι’ αυτό και όλοι τώρα καλούν το κράτος να παρέμβει”. Αυτά από την κριτική του καπιταλισμού της Ulrike Herrmann.
Μην υποεκτιμούμε τους κινδύνους
Αυτές οι αναλύσεις από αριστερούς διανοούμενους στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία δεν πείθουν. Στην πραγματικότητα φυσικά η κρίση του κορονοϊού αποκαλύπτει την αποτυχία όχι της αγοράς, αλλά του κράτους. Εκεί όπου το κράτος θα έπρεπε να είναι ισχυρό, για παράδειγμα στην προστασία από φυσικές καταστροφές και την ετοιμότητα για την αντιμετώπιση φαινομένων όπως η πανδημία, αποδείχθηκε ανίκανο, απροετοίμαστο και αδύναμο στις περισσότερες χώρες. Κι όμως, υπήρχαν ξεκάθαρες προειδοποιήσεις: ο Bill Gates για παράδειγμα είχε προβλέψει μια καταστροφική επιδημία πριν από χρόνια, αλλά οι πολιτικοί επέλεξαν να επικεντρωθούν σε άλλα ζητήματα.
Αυτό είναι το θεμελιώδες πρόβλημα σήμερα: το κράτος είναι εξαιρετικά αδύναμο εκεί όπου θα έπρεπε να είναι ισχυρό, και πολύ ισχυρό εκεί όπου θα έπρεπε να είναι αδύναμο. Είναι παραμύθι να ισχυρίζεται κανείς ότι η πολιτική ατζέντα στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ διαμορφώνεται από νεοφιλελεύθερους. Η εποχές του Ρήγκαν και της Θάτσερ έχουν - δυστυχώς - παρέλθει προ πολλού. Εδώ και δεκαετίες βλέπουμε το κράτος και τις κεντρικές τράπεζες να εμπλέκονται ολοένα και περισσότερο στην οικονομία την ώρα που αποτυγχάνουν τραγικά στα κεντρικά τους καθήκοντα (για παράδειγμα, τις υποδομές).
Τώρα όμως είναι η ώρα για ακόμη περισσότερη επαγρύπνιση: πριν από 12 χρόνια, οι αντικαπιταλιστές κατάφεραν να παρουσιάσουν εσφαλμένα τη χρηματοπιστωτική κρίση ως μια κρίση του καπιταλισμού. Η ψευδής αφήγηση ότι η χρηματοπιστωτική κρίση είναι αποτέλεσμα αποτυχίας της αγοράς και απορρύθμισης έχει πλέον εμπεδωθεί στη σκέψη του γενικού πληθυσμού. Και τώρα, οι αριστεροί διανοούμενη για μια ακόμη φορά βάζουν τα δυνατά τους για να παρουσιάσουν με συγκεκριμένο τρόπο την κρίση του κορονοϊού ώστε να δικαιολογήσουν τις εκκλήσεις τους για ένα πανίσχυρο κράτος. Δυστυχώς, οι πιθανότητες να τα καταφέρουν είναι πολύ υψηλές.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο Forbes.
--
O Rainer Zitelmann είναι ιστορικός και κοινωνιολόγος, στέλεχος του Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 8 Απριλίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
