Του Kristian Niemietz
To πανεπιστήμιο Χούμπολτ στο Ανατολικό Βερολίνο ήταν κάποτε το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, και Μέκκα του “Επιστημονικού Σοσιαλισμού”. Και δικαίως. Άλλωστε ήταν το πανεπιστήμιο στο οποίο φοίτησαν οι Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς.
Και όμως, όταν παρακολούθησα εκεί τις πρώτες μου διαλέξεις το 2001, η κληρονομιά του σοσιαλισμού είχε εντελώς σβηστεί. Μόλις δώδεκα χρόνια νωρίτερα, ο μαρξισμός-λενινισμός ήταν το κυρίαρχο και πανταχού παρόν θέμα που διαπότιζε κάθε διάλεξη και κάθε φροντιστηριακό μάθημα. Όταν εγώ πήγα εκεί, είχε εξαφανιστεί χωρίς ίχνος.
Οι φυσικές υπομνήσεις αυτής της περιόδου ήταν βεβαίως παντού, στο πανεπιστημιακό κτίριο και γύρω από αυτό. Υπήρχαν τοιχογραφίες και βιτρό στο στυλ του περίφημου “σοσιαλιστικού ρεαλισμού”. Για παράδειγμα, πρέπει να πέρασα εκατοντάδες ώρες κάτω από το άγρυπνο μάτι του συντρόφου Λένιν. Μόλις έξω από το τμήμα Οικονομικών στέκονταν δύο υπερφυσικού μεγέθους μπρούτζινα αγάλματα του Μαρξ και του Ένγκελς, και το εγκαταλελειμμένο κτίριο του κοινοβουλίου της ΛΔΓ (που έκτοτε έχει κατεδαφιστεί) βρισκόταν μόλις λίγα βήματα μακρύτερα. Δρόμοι, γέφυρες και πλατείες μεταξύ των κτιρίων του πανεπιστημίου έφεραν τα ονόματα προσωπικοτήτων και κινήτρων από το σοσιαλιστικό πάνθεον. Η σοβιετικού τύπου αρχιτεκτονική κυριαρχούσε και εκείνη την εποχή, δεν είχε πειραχτεί. Σε κάποια μέρη του, το πανεπιστήμιο και οι γύρω χώροι έμοιαζαν με ένα μουσείο της ΛΓΔ. Ένας ταξιδιώτης του χρόνου από δύο δεκαετίες πριν δεν θα εντόπιζε αμέσως κάποια διαφορά.
Αυτό όμως που έλειπε εντελώς από το πανεπιστήμιο ήταν η θεσμική μνήμη του σοσιαλισμού. Ο σοσιαλισμός δεν αντιμετωπιζόταν ως ένας ηττημένος εχθρός, ή ως ένα λάθος του παρελθόντος που ακόμη δεν είχε αναλυθεί και κατανοηθεί. Αντιμετωπιζόταν με πλήρη αδιαφορία, σαν να μην είχε τερματιστεί πριν από 12, αλλά πριν από 1.200 χρόνια. Δεν υπήρχαν διαλέξεις με θέμα τα λάθη των μαρξιστικών οικονομικών. Δεν υπήρχαν φροντιστηριακά μαθήματα με θέμα τα ελαττώματα των σχεδιασμένων οικονομιών. Απλώς υπήρχαν πολλά λείψανα του παρελθόντος για τα οποία όλοι αδιαφορούσαν. Όταν οι πρώιμοι Χριστιανοί κατακτούσαν έναν παγανιστικό ναό, συνήθως κατέστρεφαν τα είδωλά του και κατήγγελλαν την παλιά πίστη ως αμαρτωλή και αιρετική. Το πανεπιστήμιό μου όμως, έμοιαζε περισσότερο με έναν εγκαταλελειμμένο ναό μιας παλιάς και ξεχασμένης πίστης, όπου τα παλιά είδωλα ήταν ακόμη στη θέση τους γιατί κανείς δεν νοιάστηκε να τα μαζέψει, και όπου κανείς δεν νοιαζόταν να εξηγήσει τι ακριβώς πήγε στραβά με την παλιά πίστη.
Μέχρι πριν από περίπου πέντε χρόνια, αυτή ήταν η κυρίαρχη στάση απέναντι στον σοσιαλισμό - και το γεγονός ότι αυτή επικρατούσε ακόμη και σ’ αυτόν τον πρώην ναό του μαρξισμού-λενινισμού καταδεικνύει το πόσο κυρίαρχη ήταν. Ο σοσιαλισμός θεωρούταν κάτι που ανήκει στο παρελθόν. Δεν ήταν επίκαιρος πλέον. Δεν άξιζε να ασχοληθεί κανείς μαζί του.
Όταν ο σοσιαλισμός άρχισε να ανακάμπτει υπό τον μανδύα ενός νεανικού κινήματος πριν από λίγα χρόνια ένιωσα απογοήτευση αλλά όχι ακριβώς έκπληξη βλέποντας ότι οι υποστηρικτές της οικονομίας της αγοράς δεν ήταν πολύ αποτελεσματικοί στην απάντησή τους. Δεν ήξεραν πια πώς να το κάνουν αυτό. Για πάρα πολύ καιρό, υπέθεταν ότι η μάχη εναντίον του σοσιαλισμού είχε νικηθεί, και ότι το επιχείρημα εναντίον του σοσιαλισμού είναι “απλώς προφανές”. Τότε όμως φάνηκε ότι για πολλούς νέους ανθρώπους δεν είναι καθόλου “προφανές” και ότι το φαινομενικά “προφανές” επιχείρημα εναντίον του σοσιαλισμού μπορεί να είναι εντυπωσιακά δύσκολο να εξηγηθεί.
Σήμερα, το 49% των Millennials στις ΗΠΑ βλέπουν θετικά τον σοσιαλισμό. Ναι, εν μέρει πρόκειται για μια σύγχυση όρων. Αλλά αυτό δεν εξηγεί πλήρως τα πράγματα. Αν αντικαταστήσετε τον “σοσιαλισμό” με τους λιγότερο αμφιλεγόμενους όρους “κομμουνισμός” ή “μαρξισμός”, η υποστήριξη πέφτει κατά 13 με 14 ποσοστιαίες μονάδες - αλλά και πάλι μιλάμε για πάνω από έναν στους τρεις εκπροσώπους της γενιάς των Millennials. Πρόκειται για ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, αν αναλογιστούμε ότι πολλοί άνθρωποι είναι γενικώς απολιτικοί και συνήθως απαντούν τέτοιες ερωτήσεις με “δεν ξέρω” ή “είμαι ουδέτερος”.
Και δεν ισχύει ούτε ότι οι Αμερικανοί είναι γενικώς μπερδεμένοι ως προς το τι σημαίνει ο “σοσιαλισμός”. Όταν τους παρουσιάζονται διάφοροι ανταγωνιστικοί ορισμοί, μια σχετική πλειονότητα (μολονότι μικρή) επιλέγει τον ορθό: “Όταν το κράτος έχει όλη την ιδιοκτησία, ελέγχει σχεδόν το 100% της εθνικής οικονομίας και λαμβάνει όλες τις σημαντικές αποφάσεις για τις τιμές, τους μισθούς και τις τοποθετήσεις σε θέσεις εργασίας, όπως συνέβαινε στη Σοβιετική Ένωση”. Μόνο το 29% επιλέγει την επιλογή που στην πραγματικότητα περιγράφει τη σοσιαλδημοκρατία δηλαδή “μια οικονομία της ελεύθερης αγοράς με ιδιωτική ιδιοκτησία όπου όμως το κράτος παρέχει ευρέως ωφελήματα κοινωνικής πρόνοιας, όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες της Σκανδιναβίας και της Δυτικής Ευρώπης”.
Πρόκειται για μια από τις μεγάλες ιδεολογικές μάχες του καιρού μας, και αν οι υποστηρικτές της οικονομίας της αγοράς δεν συμμετάσχουμε σ’ αυτήν, θα τη χάσουμε.
Γι’ αυτό τον λόγο βλέπω με χαρά ότι οι υποστηρικτές των ελεύθερων αγορών έχουν αρχίσει ξανά να αντιμετωπίζουν το ζήτημα σοβαρά. Το Independent Institute που έχει έδρα την Καλιφόρνια μόλις δημοσίευσε μια σχολιασμένη λίστα ανάγνωσης την οποία επιμελήθηκε ο ερευνητής του Dr. Williamson Evers με τίτλο ““Best Books on the Folly of Socialism – What everyone should know about the practical and moral failures of the socialist project” (Τα καλύτερα βιβλία για την τρέλα του σοσιαλισμού - τι θα πρέπει όλοι να γνωρίζουν για τις πρακτικές και ηθικές αποτυχίες του σοσιαλιστικού εγχειρήματος”. Στόχος της είναι να συγκεντρώσει “τις πιο οξυδερκείς κριτικές του σοσιαλισμού που γράφηκαν ποτέ” και από την άποψη αυτή το πετυχαίνει”.
Δεν πρόκειται απλώς για ένα τεστ επιβεβαίωσης των προκαταλήψεων για ανθρώπους που ήδη μισούν τον σοσιαλισμό και που θέλουν να ακούσουν πόσο δίκιο είχαν εξαρχής. Μολονότι όλοι οι προτεινόμενοι τίτλοι αφορούν με κάποιον τρόπο τον σοσιαλισμό, η λίστα έχει μεγάλο εύρος θεμάτων και καλύπτει πολύ έδαφος. Κάποιοι τίτλοι επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα παραδείγματα χωρών, όπως η Σοβιετική Ένωση, η μαοϊστική Κίνα, η Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας ή η Κούβα. Κάποιοι άλλοι έχουν ευρύτερο αντικείμενο και επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως τα οικονομικά του σοσιαλισμού ή τη σχέση του σοσιαλισμού και των ελευθεριών του πολίτη. Κάποιοι τίτλοι επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα ή περιόδους (όπως οι διώξεις του Στάλιν, ο σοβιετικός λιμός ή τα πρώιμα χρόνια αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση) ή σε επιμέρους πτυχές των σοσιαλιστικών κοινωνιών (όπως το σύστημα των φιλακών ή τη διαδικασία του κεντρικού σχεδιασμού). Άλλοι τίτλοι είναι πολύ πιο θεωρητικοί και ασχολούνται άμεσα με κεντρικές μαρξιστικές έννοιες που διατύπωσε είτε ο ίδιος ο Μαρξ, είτε πιο σύγχρονοι στοχαστές του μαρξισμού. Άλλοι, εξετάζουν τη σχέση ανάμεσα στη μαρξιστική θεωρία και τη σοσιαλιστική πραγματικότητα, καταρρίπτοντας τον μύθο ότι τα σοσιαλιστικά καθεστώτα απλώς “παρεξήγησαν” ή “διαστρέβλωσαν” τις υποτίθεται αγνές και ευγενείς ιδέες του Μαρξ. Κάποιοι τίτλοι είναι δύσκολοι και απαιτούν ένα υψηλό επίπεδο προγενέστερης γνώσης. Άλλοι είναι πιο προσβάσιμοι ή ακόμη και ευχάριστοι στο διάβασμα. Η λίστα καλύπτει μια εκδοτική περίοδο σχεδόν 130 ετών. Το παλαιότερο βιβλίο σ’ αυτήν τυπώθηκε το 1891, όταν ο Φρίντριχ Ένγκελς ακόμη ζούσε και ο Λένιν ήταν ακόμη ένας νεαρός ριζοσπάστης φοιτητής. Τα νεότερα τυπώθηκαν μόλις πέρσι και μπορούν έτσι να ενσωματώσουν την πιο πρόσφατη αναβίωση του σοσιαλισμού. Τα περισσότερα εστιάζουν στον καθαυτό σοσιαλισμό, αλλά κάποια εξετάζουν τις κολλεκτιβιστικές ιδεολογίες γενικότερα.
Υπάρχει κάτι που λείπει από τη λίστα; Υπάρχει μια βαριά έμφαση υπέρ των στοχαστών του κλασικού φιλελευθερισμού, το οποίο είναι θεμιτό, αλλά ο σοσιαλισμός έχει επικριτές και από την αριστερά ομοίως. Εγώ θα περιλάμβανα και το “Is Socialism Feasible?” (2019) του Geoffrey Hodgson που είναι μια κριτική του σοσιαλισμού γραμμένη από μια σοσιαλδημοκρατική, αριστερή φιλελεύθερη οπτική.
Ακόμη θα περιλάμβανα το κλασικό βιβλίο του Paul Hollander “Political Pilgrims” (1981), το οποίο αφορά μια κάπως διαφορετική πτυχή, την πρόσληψη των σοσιαλιστικών συστημάτων από τους διανοούμενους της Δύσης. Ο Χολάντερ καταγράφει το πώς πολλοί και εξέχοντες δυτικοί διανοούμενοι εξυμνούσαν τα πιο φρικτά σοσιαλιστικά καθεστώτα, ιδίως αυτά του Στάλιν και του Μάο, όταν βρίσκονταν στην ακμή τους.
Και θα προσπαθούσα να αντιμετωπίσω κάποιους από τους πρωταγωνιστές του “Μιλένιαλ σοσιαλισμού” οι οποίοι άλλωστε έχουν δημοσιεύσει μια πληθώρα ευπώλητων βιβλίων από το τέλος του 2018. Δεν υπάρχει κάποιος τίτλος (ακόμη) που να το κάνει αυτό, αλλά υπάρχουν διάφορα επιστημονικά και μη άρθρα που το επιχειρούν τα οποία θα συγκέντρωνα σε ένα μέρος.
Συνολικά όμως πρόκειται για έναν απίστευτα χρήσιμο πόρο και οι συνάδελφοι στο Independent Institute αξίζουν τα συγχαρητήριά μας. Όπως οι ίδιο γράφουν: “Όποιος μελετήσει προσεκτικά ακόμη και λίγα από αυτά τα βιβλία θα αποκτήσει μια ισχυρότερη κατανόηση του σοσιαλισμού απ’ ό,τι η τεράστια πλειονότητα των σοσιαλιστών”.
--
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής θεμάτων πολιτικής οικονομίας στο Institute for Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 18 Μαρτίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
