Γράφει ο Joshua T. Katz
«Μόνο η αρετή είναι υψηλή, και τίποτα δεν είναι σπουδαίο αν δεν είναι και ήρεμο». Αυτά έγραφε ο Σενέκας ο νεότερος στο δοκίμιό του Περί θυμού, που γράφτηκε (πιθανότατα) τη δεκαετία του '40 μ.Χ. Σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, το αρχαίο φιλοσοφικό δόγμα του στωικισμού, που δίνει έμφαση στην ηθική της αρετής, όπως είναι σήμερα γνωστή, και του οποίου ο Σενέκας ήταν ο πιο παραγωγικός Ρωμαίος εκπρόσωπος, βρίσκεται σε άνοδο. Για να παραθέσω την πρώτη πρόταση του βιβλίου του 2021 της Nancy Sherman, Stoic Wisdom: Ancient Lessons for Modern Resilience, «Ο στωικισμός επέστρεψε - και μάλιστα εντυπωσιακά».
Το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα ιδρύθηκε γύρω στο 300 π.Χ. από τον Έλληνα φιλόσοφο Ζήνωνα του Κίτιου, και βρήκε την καλύτερη εκπροσώπησή του σε έργα των δύο πρώτων αιώνων της μετά Χριστού εποχής από τον Σενέκα, ο οποίος έγραψε στα λατινικά, καθώς και τον Επίκτητο και τον Μάρκο Αυρήλιο, που έγραψαν στα ελληνικά. Κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα ανανεώθηκε το ενδιαφέρον για την ηθική της αρετής και οι ομοιότητες μεταξύ του κόσμου του Σενέκα και του δικού μας δίνουν ώθηση για το κίνημα του Σύγχρονου Στωικισμού και την πρόσφατη άνοδό του σε βιβλία, ιστολόγια και podcast - μερικά από αυτά από σοβαρούς ακαδημαϊκούς, και άλλα από γκουρού αυτοβοήθειας όπως ο εκπληκτικά σοβαρός Ryan Holliday - ένα ρεύμα που η Σέρμαν αποκαλεί «το νέο Ζεν της Δύσης». Όπως γράφει η Σέρμαν, «ο πιο διάσημος μαθητής του Σενέκα ήταν ο Νέρων [αυτοκράτορας από το 54 έως το 68], που χρειαζόταν καθημερινά μαθήματα ελέγχου της οργής και του θυμού του. Το πολιτικό κλίμα τότε ήταν ώριμο για τον Στωικισμό - μια φιλοσοφία ηρεμίας μπροστά στην αυτοκρατορική δύναμη και τις δολοπλοκίες. Υπάρχουν παραλληλισμοί σήμερα».
Υπάρχουν πράγματι παραλληλισμοί, και είναι ανησυχητικό να θυμόμαστε ότι ο Νέρωνας ανάγκασε τον Σενέκα να αυτοκτονήσει. Σε ένα ολοένα και πιο πολωμένο περιβάλλον, πολλοί σε όλο το πολιτικό φάσμα καταφεύγουν σε χυδαίες ίντριγκες και επιδείξεις αυτοκρατορικής ισχύος: τόσο ο Τζο Μπάιντεν όσο και ο Ντόναλντ Τραμπ έχουν χαρακτηριστεί «Αμερικανοί Νέρωνες». Ενώ η Αμερική το 2024 μάλλον δεν θα είναι τόσο χαοτική όσο το έτος 69 στη Ρώμη, που κέρδισε το όνομα «το Έτος των Τεσσάρων Αυτοκρατόρων», μας περιμένει μια πολύ δύσκολη διαδρομή.
Είναι λοιπόν ο στωικισμός ο τρόπος να επιβιώσουμε από αυτή την περιπέτεια; Ακόμη και αν αφήσουμε κατά μέρος τη νοθευμένη (ή τουλάχιστον τεχνητά απομειωμένη) εκδοχή που προτιμούν οι υποστηρικτές της alt-right, οι οποίοι σε καμία περίπτωση δεν είναι παραδείγματα μιας ηρεμίας που μοιάζει με το Ζεν, η άσκηση στωικότητας είναι πολύ πιο περίπλοκη από το να είναι κανείς αυτό που σήμερα αποκαλούμε «στωικός». Για τους ανθρώπους μιας ορισμένης γενιάς, το κύριο σύγχρονο παράδειγμα είναι ο αντιναύαρχος του Ναυτικού των ΗΠΑ James B. Stockdale, ο οποίος πέρασε επτάμισι χρόνια βασανιζόμενος στο "Hanoi Hilton" και απέδωσε στον Επίκτητο ότι τον βοήθησε να επιβιώσει με την τιμή του ανέπαφη. Το λεγόμενο «παράδοξο του Stockdale» ισορροπεί τη διατήρηση μιας θετικής προοπτικής με την άρνηση της υποταγής σε μια αδικαιολόγητη αισιοδοξία.
Πολύ λίγοι από εμάς θα μπορούσαμε να κάνουμε αυτό που έκανε ο Stockdale, αλλά όλοι θα πρέπει να δώσουμε προσοχή στον Επίκτητο. Σας προτείνω τη μικρή δίγλωσση έκδοση που δημοσίευσε ο Anthony Long το 2018 με τον τίτλο How to Be Free: An Ancient Guide to the Stoic Life. Αυτό το βιβλίο, με άλλα σχεδόν τριάντα που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα, είναι μέρος της εισαγωγικής σειράς Ancient Wisdom for Modern Readers (Αρχαία σοφία για σύγχρονους αναγνώστες), την οποία εγκαινίασε το Princeton University Press (του οποίου ήμουν μέλος του συμβουλίου για δέκα περίπου χρόνια) το 2012 με έναν τόμο για τον Κικέρωνα με τίτλο How to Win an Election: An Ancient Guide for Modern Politicians (Πώς να κερδίσετε εκλογές: Ένας αρχαίος οδηγός για σύγχρονους πολιτικούς.
Μια από τις τελευταίες εκδόσεις, που δημοσιεύθηκε τον περασμένο μήνα, είναι το How to Do the Right Thing: An Ancient Guide to Treating People Fairly (Πώς να κάνετε το σωστό: Ένας αρχαίος οδηγός για τη δίκαιη αντιμετώπιση των ανθρώπων), του Robert A. Kaster, από το οποίο προέρχεται το απόσπασμα του Σενέκα που παραθέτω στην αρχή αυτού του άρθρου. Ο Κάστερ παρέχει εκλεκτές επιλογές από το σημαντικό έργο του Σενέκα, με αξιοθαύμαστα σαφή σχόλια, και μόνο οι τίτλοι των πέντε ενοτήτων του καθιστούν σαφές ότι περιέχουν σημαντικά μαθήματα ζωής: «Επιδιώκοντας τη μεγαλοψυχία», «Να είσαι ήρεμος, να σκέφτεσαι καθαρά», «Κρίνοντας τον εαυτό σου δίκαια», «Κάνε το σωστό για τους άλλους» και «Να είσαι ελεήμων».
Είναι αρκετά εύκολο να κατανοήσουμε γιατί (με τα λόγια του Κάστερ) «ένας Στωικός θα πίστευε ότι δεν μπορείς να είσαι δίκαιος και να πράττεις σωστά για τους άλλους αν δεν τακτοποιήσεις πρώτα τον εαυτό σου» -ένα συμμάζεμα που, για έναν Στωικό, «αρχίζει και τελειώνει… με την καλλιέργεια της μεγαλοψυχίας (Το αντίθετο της μεγαλοψυχίας- magnus animus στα λατινικά είναι η μικροψυχία – pusillus animus από την οποία προέρχεται και η αγγλική λέξη pusillanimous). Αρκετά πιο αμφιλεγόμενη είναι η περιφρόνηση του Σενέκα για τη συγχώρεση, η οποία είναι «απαράδεκτη γιατί δεν δίνει στους ανθρώπους τίποτα από αυτό που τους αξίζει». Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε αν ο σημερινός κόσμος μας που δεν συγχωρεί θα ήταν καλύτερος αν ήμασταν όλοι λίγο λιγότερο Στωικοί από αυτή την άποψη.
Για δύο δεκαετίες, ο Κάστερ - ένας από τους καλύτερους λατινιστές του κόσμου, ειδικός στα αρχαία συναισθήματα και σπουδαίος άνθρωπος- είχε το γραφείο του στον ίδιο διάδρομο με το δικό μου στο Πρίνστον. Τα τελευταία χρόνια ο χώρος των Κλασικών Σπουδών βρίσκεται σε κρίση. Σίγουρα δεν λέω ότι ο ενστερνισμός του λιτού στωικισμού είναι η λύση σε όλα τα προβλήματα, αλλά οι κλασικιστές πρέπει να διαβάσουν και να απορροφήσουν το βιβλίο. Και το ίδιο, για λόγους που ξεπερνούν πολύ τον ακαδημαϊκό χώρο, πρέπει να κάνουν και όλοι οι υπόλοιποι.
* Ο Joshua T. Katz είναι διακεκριμένο στέλεχος του American Enterprise Institute με πεδία εστίασης την ανώτατη εκπαίδευση, τη γλώσσα και την κουλτούρα, την κλασική παράδοση και τις ανθρωπιστικές σπουδές.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 28 Ιουλίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
