* Γράφει ο Kevin Corcoran
Πρόσφατα έγραψα για ένα ζήτημα που κατά την εκτίμησή μου αποτελεί το κρίσιμο ελάττωμα του σχεδιασμού - ή τουλάχιστον ένα από τα πολλά τέτοια ελαττώματα. Στο άρθρο μου εκείνο, επικεντρώθηκα σε μεγάλο βαθμό στον τρόπο με τον οποίο τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα τελικά ενεργοποίησαν μικρά γεγονότα που είχαν τεράστιο και απρόβλεπτο αντίκτυπο όχι μόνο για τους σχεδιαστές, αλλά ακόμη και για τους ανθρώπους που έδρασαν με αυτό τον τρόπο εκείνη την εποχή. Ανέφερα όμως επίσης πώς η ίδια αυτή αβεβαιότητα και το ανεξέλεγκτο στοιχείο μπορούν να βρεθούν και στις δικές μας ζωές, δίνοντας ένα παράδειγμα ενός τέτοιου «φαινομένου της πεταλούδας» στη δική μου ζωή. Σημαίνει άραγε αυτό ότι είμαι αντίθετος στην ιδέα οι άνθρωποι να κάνουν σχέδια για τη ζωή τους;
Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Ή ακριβέστερα, νομίζω ότι η προσπάθεια να σχεδιάσει κανείς την πορεία της ζωής του είναι ένας μη βέλτιστος τρόπος προσέγγισης των πραγμάτων. Όταν λέω στους ανθρώπους ότι δεν είμαι λάτρης του σχεδιασμού της ζωής μας με αυτόν τον τρόπο, μερικές φορές το παρεξηγούν πιστεύοντας ότι αυτό σημαίνει πώς διαφωνώ με το να έχουμε στόχους. Αλλά το να έχεις στόχους δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να έχεις ένα σχέδιο. Ένας στόχος είναι το πού θέλει κανείς να φτάσει, ενώ ένα σχέδιο είναι το συγκεκριμένο μέσο που σκοπεύει κανείς να χρησιμοποιήσει για να φτάσει εκεί. Μπορεί κανείς να έχει έναν στόχο, χωρίς να χρειάζεται να τα ποντάρει όλα στο να έχεις ένα σχέδιο.
Στους Πεζοναύτες λέγαμε «κανένα σχέδιο μάχης δεν επιζεί από την πρώτη επαφή με τον εχθρό». Αυτό συμβαίνει επειδή, μάλλον ενοχλητικά, ο εχθρός δεν ενδιαφέρεται να κάνει τα πράγματα με τρόπο που θα πηγαίνει σύμφωνα με το σχέδιό μας. Το να είσαι καλά εκπαιδευμένος για να χειρίζεσαι καταστάσεις μάχης δεν σημαίνει να έχεις ένα βήμα προς βήμα σχέδιο μάχης – ένα τέτοιο σχέδιο θα ήταν άχρηστο γιατί στο δεύτερο κιόλας βήμα θα ήταν παρωχημένο.
Αλλά αυτό δεν σημαίνει και να εγκαταλείψουμε τον στόχο της ολοκλήρωσης της αποστολής. Αντίθετα, το να είσαι καλά εκπαιδευμένος σημαίνει να διαθέτεις εκείνα τα είδη των δεξιοτήτων, των εργαλείων και της τεχνογνωσίας που θα σου επιτρέψουν να προσαρμοστείς στις οποιεσδήποτε εκάστοτε περιστάσεις, με τρόπο που θα εξακολουθεί να σε οδηγεί στον στόχο της ολοκλήρωσης της αποστολής σου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το σύνθημα στους πεζοναύτες δεν ήταν «βεβαιωθείτε ότι έχετε ένα σχέδιο». Ήταν «αυτοσχεδιάστε, προσαρμοστείτε και ξεπεράσατε».
Με τον ίδιο τρόπο, σε ό,τι αφορά τη ζωή ενός ατόμου, έφτασα να πιστεύω ότι το να έχει κανείς προγραμματίσει τα πάντα δεν είναι απλώς κάτι το υπερεκτιμημένο, αλλά συχνά μπορεί να αποδειχθεί αντιπαραγωγικό με τον ίδιο τρόπο που θα ήταν αντιπαραγωγικό να προσπαθήσει κανείς να διαχειριστεί μια κατάσταση μάχης σύμφωνα με ένα βήμα προς βήμα σχέδιο.
Έχουμε βεβαίως στόχους που θέλουμε να επιδιώξουμε, αλλά η εστίαση μας θα πρέπει να είναι λιγότερο στο να σχεδιάσουμε το πώς θα πετύχουμε κάθε βήμα στην πορεία, και περισσότερο στο να γίνουμε εκείνο το είδος του ατόμου που μπορεί να προσαρμοστεί στην κατάσταση που αντιμετωπίζει, ενώ ταυτόχρονα κινείται προς αυτόν τον στόχο. Καθώς μπαίνω στη μέση ηλικία, περιστασιακά θα αναλογιζόμαστε με παλιούς φίλους το πώς οι ζωές μας είχαν διαφορετική εξέλιξη από αυτό που φανταζόμασταν πριν από δέκα ή είκοσι χρόνια. Και είναι πολύ σύνηθες να ακούει κανείς κάτι όπως "Νόμιζα ότι τα είχα σχεδιάσει όλα, αλλά μετά συνέβη αυτό κι αυτό, και εκτροχιάστηκαν όλα μου τα σχέδια". Αυτού του είδους οι συζητήσεις αποκαλύπτουν την αδυναμία του σχεδιασμού - για να λειτουργήσουν τα σχέδια, πρέπει τα πράγματα να πάνε σύμφωνα με αυτά.
Αυτό δεν ισχύει μόνο στο ατομικό επίπεδο - ισχύει και στο κοινωνικό. Αν και δεν υπάρχει ένας συνεκτικός τρόπος με τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι οι «κοινωνίες» έχουν στόχους ή σχέδια με τον τρόπο που έχουν τα άτομα, ορισμένα είδη κοινωνιών είναι διευθετημένα καλύτερα ώστε να επιτρέπουν στα άτομα να πετυχαίνουν αποτελεσματικότερα τους στόχους τους. Οι ελεύθερες και αποκεντρωμένες κοινωνίες δίνουν στα άτομα εκείνο το είδος του χώρου που χρειάζονται για να είναι προσαρμόσιμα στην επιδίωξη των επιμέρους στόχων τους με τρόπο που απλά δεν είναι εφικτός στα κεντρικά και προγραμματισμένα συστήματα.
Ακόμα κι αν κάθε μέλος της κοινωνίας είχε συμφωνήσει σε έναν συγκεκριμένο τελικό στόχο, το να υπάρχει ένα συγκεντρωτικό σχέδιο γι’ αυτό θα ήταν ένα εξαιρετικά κακό μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου. Η ζωή είναι περίπλοκη και η πραγματικότητα είναι συχνά ακατάστατη και μη συνεργάσιμη, και ο καλύτερος τρόπος να το αντιμετωπίσει κανείς αυτό είναι να δίνει προτεραιότητα στην προσαρμοστικότητα παρά να φροντίζει να πάνε τα πράγματα σύμφωνα με το σχέδιο. Τα σχέδια καταπνίγουν την καινοτομία και αποθαρρύνουν την προσαρμοστικότητα, αλλά οι αγορές χρειάζονται καινοτομία και προσαρμοστικότητα για να ευδοκιμήσουν - προς όφελος του καθενός μας ξεχωριστά και όλων μας.
* Ο Kevin Corcoran είναι βετεράνος πεζοναύτης και σύμβουλος οικονομικών και ανάλυσης υγείας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 18 Ιουλίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
