Του Marian L. Tupy*
Ο ανταγωνισμός είναι ένα αναγκαίο μέρος μιας καπιταλιστικής οικονομίας. Παρακινεί τις επιχειρήσεις να καινοτομούν και να παρέχουν στους καταναλωτές φτηνότερα και καλύτερα προϊόντα. Αν οι επιχειρήσεις δεν καταφέρουν να καινοτομήσουν, αποτυγχάνουν.
Η αγορά μπορεί να είναι ένα κτηνώδες μέρος - σκεφτείτε απλώς το πώς η Netflix ξεφορτώθηκε την Blockbuster. Όπως είπε κάποτε ο Αμερικανός οικονομολόγος Alan H. Melzer: “Ο καπιταλισμός χωρίς αποτυχίες, είναι σαν θρησκεία χωρίς αμαρτίες. Απλά δεν θα δουλέψει έτσι”.
Ταυτόχρονα όμως, ο καπιταλισμός είναι ένα από τα πιο συνεργατικά ανθρώπινα εγχειρήματα. Αγαθά και υπηρεσίες συναλλάσσονται μεταξύ αγνώστων και μεταξύ τεράστιων αποστάσεων, καθοδηγούμενα - σε μεγάλο βαθμό - από το μηχανισμό των τιμών και τη φήμη των συναλλασσόμενων μερών. Οι επαναλαμβανόμενες συναλλαγές ενθαρρύνουν την αξιοπιστία μεταξύ των μερών - ένα ηθικό παράπλευρο προϊόν του καπιταλισμού για το οποίο δεν μιλάμε όσο συχνά θα έπρεπε, πόσο μάλλον δεν το εξυμνούμε.
Σύγκρουση, συνεργασία και εμπιστοσύνη
Ο ανταγωνισμός παράγει νικητές και χαμένους. Για παράδειγμα, καθώς επεκτεινόταν η Amazon, έκλεισαν διάφορα βιβλιοπωλεία της γειτονιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κάποιοι σκέφτηκαν ότι επρόκειτο για μια πολύ δυσάρεστη εξέλιξη, καθώς τα βιβλιοπωλεία προσέφεραν έναν ευχάριστο τρόπο να ενημερωνόμαστε για τις εκδόσεις και, μερικές φορές, να γνωρίζουμε ενδιαφέροντες ανθρώπους. Εντέλει όμως η ευκολία του διαδικτύου, οι περισσότερες επιλογές και οι καλύτερες τιμές αποδείχθηκαν σημαντικότερα για τον μέσο καταναλωτή. Η Amazon και η πελατεία της κέρδισαν, ενώ η Barnes & Noble έχασε.
Οι ηττημένοι, που ανακύπτουν από τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό, φαίνεται να επιβεβαιώνουν μια προκατάληψη υπέρ των παιγνίων μηδενικού αθροίσματος στον ανθρώπινο νου. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί άνθρωποι εστιάζουν στο κλειστό μαγαζί της γειτονιάς και δεν χαίρονται για τις χαμηλότερες τιμές και τις περισσότερες επιλογές που έφερε η Amazon. Από πού προέρχεται αυτή η προκατάληψη;
Για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής μας στο περιβάλλον της εξελικτικής μας προσαρμογής, δηλαδή για δεκάδες χιλιάδες χρόνια που περιπλανιόμασταν στον πλανήτη ως κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, η επιτυχία της μιας ομάδας ανθρώπων σήμαινε συνήθως την απώλεια για μια άλλη. Όταν οι πόροι σε μια περιοχή που καταλάμβανε η ομάδα Α εξαντλούνταν, η ομάδα Α μετακινούταν σε μια περιοχή που καταλάμβανε η ομάδα Β. Και ακολουθούσε σύγκρουση.
Η σύγκρουση συνεχίζει να ορίζει τις σχέσεις των ζώων. Οι άνθρωποι αντιθέτως εξελίξαμε και άλλους τρόπους να συναναστρεφόμαστε μεταξύ μας. Οι μόνιμες εγκαταστάσεις έπαιξαν κομβικό ρόλο σ' αυτή τη διαδικασία. Οι ξένοι που εγκαθίσταντο κοντά ο ένας στον άλλο έπρεπε να μάθουν πώς να συνεργάζονται. Σ' αυτή τη διαδικασία είτε απέκτησαν μια φήμη αξιοπιστίας, ή έγιναν κοινωνικά απόβλητοι και αποκλείστηκαν από μια ευρύτερη οικονομία.
Μ' αυτόν τον τρόπο εξελίχθηκε η ανθρωπότητα. Μέχρι την εποχή της ρωμαϊκής δημοκρατίας μάλιστα, ο όρος civis έγινε η ρίζα τόσο για την πόλη (city), όσο και για τον πολιτισμό (civilization). Με τον καιρό βεβαίως, η πόλη-κράτος έδωσε τη θέση της στο εθνικό κράτος και αυτό με τη σειρά του έγινε μέρος μιας παγκόσμιας οικονομίας. Καθώς διευρύνθηκε η ανθρώπινη συνεργασία, διευρύνθηκαν μαζί της και οι οικονομικοί μας ορίζοντες.
Αυτό ήταν, χωρίς αμφιβολία, ένα τόσο ηθικό όσο και οικονομικό φαινόμενο. Άνθρωποι που μπορεί διαφορετικά να μισιούνταν ήρθαν κοντά ο ένας στον άλλο για να επιδιώξουν το κέρδος. Μέχρι τον 18ο αιώνα, η έκταση της ανθρώπινης συνεργασίας στο πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς έφτασε τέτοια επίπεδα που ακόμη και φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος αισθάνθηκαν την ανάγκη να τη σχολιάσουν. Όπως έγραψε ο Γάλλος φιλόσοφος:
“Πηγαίνετε στο χρηματιστήριο του Λονδίνου - ένα μέρος που προξενεί το σεβασμό περισσότερο από πολλά δικαστήρια - και θα δείτε συγκεντρωμένους εκπροσώπους από πολλά έθνη για την ωφέλεια των ανθρώπων. Εδώ Εβραίοι, Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί συναλλάσσονται μεταξύ τους σαν να μοιράζονταν την ίδια πίστη, και χρησιμοποιούν τη λέξη “άπιστος” μόνο για όσους χρεοκοπούν. Εδώ ο Πρεσβυτεριανός εμπιστεύεται τον Αναβαπτιστή, και ο Αγγλικανός αποδέχεται μια υπόσχεση από τον Κουακέρο. Αφήνοντας αυτές τις ειρηνικές και ελεύθερες συναθροίσεις, κάποιοι πάνε στη Συναγωγή και κάποιοι άλλοι πάνε για ένα ποτό, αυτός εδώ πάει να βαπτιστεί σε ένα μεγάλο λουτρό στο όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, ο άλλος πάει να περιτμήσει το παιδί του και να διαβάσει σ' αυτό ο ραββίνος κάποιες εβραϊκές λέξεις που δεν θα καταλάβει, άλλο πάνε στην εκκλησία και περιμένουν τη θεϊκή έμπνευση φορώντας τα καπέλα τους, και όλοι είναι χαρούμενοι”.
Οι δύσπιστοι
Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους διανοούμενους που συνεχίζουν να επηρεάζουν όσους δυσπιστούν έναντι του καπιταλισμού δεν είναι οικονομολόγοι, αλλά βιολόγοι και οικολόγοι. Ανάμεσα σ' αυτούς είναι και ο καθηγητής του Στάνφορντ Paul Ehrlich, ο κήρυκας της καταστροφής που εν μέρει ευθύνεται για τον πανικό του υπερπληθυσμού που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1960, ο Garrett Hardin που διατύπωσε τη θεωρία της “τραγωδίας των κοινών πόρων”, και ο Jared Diamond, ο συγγραφέας ευπώλητων έργων όπως το Guns, Germs and Steel (Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι) και το Collapse (Κατάρρευση).
Η ανάλυση τους για τις ανθρώπινες υποθέσεις συνήθως έχουν αναλογίες προς τις συμπεριφορές που παρατηρούνται μεταξύ των ζώων. Οι άνθρωποι όμως, ενώ παραμένουμε μέλη του ζωικού βασιλείου, έχουμε εξελίξει μηχανισμούς που επιτρέπουν την εκδήλωση δισεκατομμυρίων συνεργατικών διαδράσεων καθημερινά. Είναι ώρα οι οικονομολόγοι να κλέψουν την αίγλη των βιολόγων δίνοντας νέα έμφαση στη συνεργατική πτυχή του καπιταλισμού.
--
O Marian L. Tupy είναι ο υπεύθυνος έκδοσης του HumanProgress.org και αναλυτής πολιτικής στο Center for Global Liberty and Prosperity.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 13 Δεκεμβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
