Του Alberto Mingardi
Πόσο “σοσιαλιστικός” ήταν ο εθνικοσοσιαλισμός; Στον Δρόμο προς τη Δουλεία, ο Φρίντριχ Χάγιεκ εξετάζει της “σοσιαλιστικές ρίζες του ναζισμού”. Ο Bruce Caldwell έχει γράψει εκτεταμένα για τις περιστάσεις υπό τις οποίες ο Χάγιεκ έγραψε το γνωστότερο σήμερα αυτό έργο του. Ο Χάγιεκ ήθελε να καταρρίψει την ιδέα, που κέρδιζε σε δημοτικότητα κατά τη δεκαετία του 1930, ότι ο γερμανικός ναζισμός ήταν κατ’ ουσίαν ένα είδος καπιταλιστικής αντίδρασης εναντίον του αναδυόμενου σοσιαλισμού. Το δεύτερο συνθετικό “σοσιαλισμός” στη λέξη “εθνικοσοσιαλισμός” σπανίως θεωρούταν άξιο λόγου.
Ο Χάγιεκ ανησυχούσε ότι διαπρεπείς Βρετανοί στοχαστές θεωρούσαν τον ναζισμό απλώς “αποτρόπαιο” και συνεπώς άσχετο με το ευγενές σύνολο των ιδεών που συνέθετε τον σοσιαλισμό. Αντιθέτως, ο Χάγιεκ διέκρινε μια ριζική αντίδραση έναντι του “παλαιού” φιλελεύθερου συστήματος και της νομοκρατίας. Ο ισχυρισμός αυτός του Χάγιεκ παραμένει διαφιλονικούμενος. Δείτε για παράδειγμα αυτό το πρόσφατο άρθρο του Robert J. Granieri, ο οποίος υποστηρίζει:
“Μολονότι οι ναζιστές όντως επεδίωξαν ένα επίπεδο κρατικής παρέμβασης στην οικονομία που θα προκαλούσε σοκ στους δογματικούς της ελεύθερης αγοράς, ο ‘σοσιαλισμός’ τους ήταν στην καλύτερη περίπτωση ένα δευτερεύον στοιχείο της δημοφιλίας τους. Πράγματι, οι περισσότεροι υποστηρικτές του ναζισμού εντάχθηκαν στο κόμμα ακριβώς γιατί το έβλεπαν ως έναν εχθρό και μια εναλλακτική έναντι της πολιτικής αριστεράς”.
Ο Granieri υποστηρίζει ότι, αντιθέτως, “τα κόμματα που αναδύθηκαν ως αντίδραση στη φρίκη του ναζισμού ήταν αυτά που οικοδόμησαν τα κράτη πρόνοιας”. Νομίζω ότι αυτό αξίζει να το δούμε, μολονότι η δυναμική είναι κάπως πιο περίπλοκη. Από τη μία πλευρά, τα αυταρχικά καθεστώτα σίγουρα συνέβαλαν στην ανάπτυξη της βασικής δομής των κρατών πρόνοιας και παρεμβατισμού όπως τα ξέρουμε. Αναλογιστείτε το παράδειγμα που προσωπικά ξέρω καλύτερα, την Ιταλία. Ο φασισμός ανέπτυξε το ιταλικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, που είχε ως στόχο τη συνολική αναδόμηση των σχέσεων μεταξύ των συντελεστών της παραγωγής κατά έναν “κορπορατιστικό” τρόπο, και εθνικοποίησε τράπεζες και επιχειρήσεις. Το δεύτερο χαρακτηριστικό του καθεστώτος δεν επέζησε του τέλους του (μολονότι μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η κληρονομιά του επηρέασε για πολύ καιρό την ιταλική οικονομία). Όμως κάποια μορφή της κοινωνικής ασφάλισης και των εθνικοποιημένων τραπεζών και εταιριών επέζησαν. Τα τελευταία χρόνια, έργα όπως το Three New Deals: Reflections on Roosevelt’s America, Mussolini’s Italy, and Hitler’s Germany, 1933-1939 του Wolfgang Schivelbusch εξετάζουν αυτό το ζήτημα.
Ο John Lukacs, ένας εξέχων ιστορικός του ναζισμού που υπογράμμισε το γεγονός ότι το ισχυρότερο χαρακτηριστικό του Χίτλερ και του καθεστώτος του ήταν ο εθνικισμός (“ήταν μια εθνική νοοτροπία και όχι η ταξική συνείδηση που έστρεψε τον λαό στον Χίτλερ”) επεσήμανε ότι “ο Χίτλερ δεν ήταν ο εφευρέτης του εθνικοσοσιαλισμού, αλλά αναγνώρισε τη συμβατότητά - και μάλιστα τη δυνατότητα ενός γάμου (“marriageability”) μεταξύ των δύο μεγάλων κινημάτων”. “Δεν έβλεπε απλώς τον εθνικισμό ως τον κυρίαρχο εταίρο σ’ αυτόν τον γάμο, αλλά ήταν πεπεισμένος ότι ο σύγχρονος λαϊκιστικός λαϊκισμός μπορεί - και μάλιστα πρέπει - να είναι σοσιαλιστικός” (παραθέσεις από το έργο The Hitler of History).
Ένα νέο βιβλίο από τον Robert Gellately με τίτλο Hitler’s True Believers, εξετάζει αυτό το σημείο.
Ο Χάγιεκ αναφέρεται ως ένας συγγραφέας που “είδε τον εθνικοσοσιαλισμό ως μέρος ενός ευρύτερου κολλεκτιβιστικού κινήματος σε πολλά μέρη της Ευρώπης”. Ο Gellately επισημαίνει ότι ο Δρόμος προς τη Δουλεία “εξέτασε εν συντομία μόνο και επιλεκτικά τις διανοητικές ρίζες του εθνικοσοσιαλισμού” και ότι “ο Χάγιεκ χρησιμοποίησε την κατηγορία του ‘σοσιαλισμού’ ως ένα είδος φιλελεύθερου κατηγορητηρίου εναντίον του ναζισμού”. Το βιβλίο όμως του Gellately εξετάζει εξαντλητικά το ζήτημα και υπογραμμίζει ότι “η Γερμανία την παραμονή του διορισμού του Χίτλερ ως Καγκελάριου τον Ιανουάριο του 1933 συνέχιζε να έχει μια σοσιαλιστικά προσανατολισμένη πολιτική κουλτούρα”. “Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, οι ναζί έδιναν έμφαση σε κάθε είδους σοσιαλιστική στάση, έναν σοσιαλισμό βεβαίως “αποκαθαρμένο” από τον διεθνιστικό μαρξισμό και τον κομμουνισμό”. Το βιβλίο εξετάζει τις ιδεολογικές ρίζες του ναζισμού, οι οποίες βεβαίως δεν περιορίζονται στα σοσιαλιστικά αισθήματα αλλά τα περιλαμβάνουν. Η υπογράμμιση του σοσιαλιστικού στοιχείου του εθνικοσοσιαλισμού κατά ειρωνικό τρόπο θεωρείται στον αγγλοσαξωνικό κόσμο ως μία “ακροδεξιά στάση”. Αυτό είναι κάπως αστείο, καθώς στην Ιταλία οι δεξιοί υποστήριζαν ότι “ο φασισμός δεν ήταν και τόσο κακός” υπογραμμίζοντας ότι ξεκίνησε κάποια από τα χαρακτηριστικά των κρατών πρόνοιας. Οι ιδεολογίες είναι συχνά ένα πολύ περίπλοκο κοκτέηλ και το βιβλίο του Gellately είναι μια σημαντική συνεισφορά για την καλύτερη κατανόηση του φρικτού κοκτέηλ του ναζισμού.
--
Ο Alberto Mingardi είναι Γενικός Διευθυντής του Istituto Bruno Leoni και αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Πολιτικής Σκέψης στο πανεπιστήμιο IULM του Μιλάνου.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 22 Ιουνίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
