Του Paul Meany*
Ποιος ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος;
Ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος ήταν ο τελευταίος από τους πέντε καλούς αυτοκράτορες της Ρώμης. Γεννήθηκε το 121 μ.Χ., έγινε απρόθυμα αυτοκράτορας το 161 μ.Χ., και έμεινε στο αξίωμα αυτό για 19 έτη μέχρι τον θάνατό του το 180 μ.Χ.
Η θητεία του σημαδεύτηκε από πολυάριθμους πολέμους στους οποίους απώθησε τους εχθρούς της Ρώμης με μεγάλες εκστρατείες. Όταν δεν βρισκόταν στα σύνορα της αυτοκρατορίας, αφιέρωνε το χρόνο του στην απόδοση δικαιοσύνης, εστιάζοντας την προσοχή του ιδίως στην κηδεμονία των ορφανών, τη χειραφέτηση των σκλάβων και την επιλογή συμβούλων για τις πόλεις.
Ο Λόρδος Άκτον είπε χαρακτηριστικά «Η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα». Ο αφορισμός αυτός ισχύει τις περισσότερες φορές, υπάρχει όμως μια ιστορική εξαίρεση σ' αυτόν: ο Μάρκος Αυρήλιος. Αυτός έμεινε γνωστός για το έντονο ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία. Μονίμως εγκρατής και μετριοπαθής σε κάθε πτυχή του βίου του, ήταν ο άνθρωπος που προσέγγισε περισσότερο το πλατωνικό ιδεώδες του«φιλοσόφου βασιλέως».
Όταν βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της εκστρατείας του εναντίον των γερμανικών φύλων, συνέγραψε το προσωπικό του ημερολόγιο, το οποίο είχε αρχικά τον τίτλο Τα εις εαυτόν. Μετέπειτα μεταφράσεις του κειμένου άλλαξαν τον τίτλο αρκετές φορές: σήμερα ξέρουμε το έργο με τον τίτλο Στοχασμοί. Στους Στοχασμούς, ο Μάρκος Αυρήλιος γράφει τις προσωπικές του απόψεις σχετικά με τη στωική φιλοσοφία.
Εστιάζει έντονα στο ζήτημα του να βρίσκει κανείς τη θέση του στην κοσμική ισορροπία του σύμπαντος, στη σημασία του να αναλύει κανείς τις πράξεις του και να είναι ενάρετος. Υποστηρίζοντας ότι θα πρέπει κανείς να κρίνεται πρωτίστως και κυρίως βάσει των πράξεών του, μας παρακινεί έντονα να μη χάνουμε άλλο χρόνο διαφωνώντας ως προς το τι σημαίνει να είμαστε ενάρετοι, αλλά να γίνουμε τέτοιοι. Οι Στοχασμοί είναι ένα αριστούργημα της στωικής φιλοσοφίας, γεμάτο εύστοχες, συναισθηματικές και, το σημαντικότερο, χρήσιμες παρατηρήσεις πάνω στην ηθική και την ανθρώπινη κατάσταση.
Ποιος ήταν ο Adam Smith;
Ο Adam Smith ήταν ένας Σκωτσέζος ηθικός φιλόσοφος που έμεινε γνωστός ως ένας από τους πρώτους σύγχρονους οικονομολόγους. Γεννήθηκε το 1723 στο Kirkcaldy και πέθανε το 1790. Είναι διάσημος για τα δύο θεμελιώδη έργα του, τον Πλούτο των Εθνών και τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων.
Το έργο του είχε τεράστια επιρροή στην κλασική φιλελεύθερη σκέψη, καθώς ήταν ένας από τους πρώτους υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς.
Στον Πλούτο των Εθνών και τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων διατύπωσε ένα πειστικό επιχείρημα υπέρ της αποτελεσματικότητας και της ηθικότητας μιας εμπορικής κοινωνίας ελεύθερων αγορών. Ο Λούντβιχ φον Μίζες, σχολιάζοντας τα έργα του Smith , έγραψε ότι “παρουσίασαν την ουσία της ιδεολογίας της ελευθερίας, του ατομισμού και της ευημερίας, με αξιοθαύμαστη ενάργεια και άψογη λογοτεχνική φόρμα”. Ο κλασικός φιλελεύθερος οικονομολόγος Μίλτον Φρίντμαν συχνά φορούσε μια γραβάτα που έφερε το πορτρέτο του Adam Smith σε επίσημες εκδηλώσεις.
Η ανάγνωση του Μάρκου Αυρηλίου από τον Adam Smith
Αυτές οι δύο προσωπικότητες έζησαν σε πάρα πολύ διαφορετικές εποχές, υπό πάρα πολύ διαφορετικές συνθήκες. Πώς λοιπόν επηρέασε καν ο Μάρκος Αυρήλιος τον Adam Smith; Η απάντηση έγκειται στην αρχαία φιλοσοφία των στωικών.
Ο στωικισμός ήταν μία από τις τρεις κύριες σχολές της ελληνικής φιλοσοφίας στην αρχαιότητα Ιδρύθηκε στην Αθήνα τον 3ο αιώνα π.Χ. από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα. Το όνομα «στωικοί» δόθηκε στους ακολούθους του Ζήνωνος, οι οποίοι συνήθιζαν να συγκεντρώνονται για να τον ακούσουν να διδάσκει στην αθηναϊκή αγορά στην Ποικίλη Στοά. Με το χρόνο, ο στωικισμός επεκτάθηκε και ανέπτυξε λεπτομερείς θεωρήσεις σε ζητήματα μεταφυσικής, επιστημολογίας και ηθικής.
Ενώ ο στωικισμός παρουσιάζει πολυάριθμες θεωρήσεις πάνω σε μια τεράστια ποικιλία θεμάτων, οι πιο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του αφορούν την ηθικοί. Οι στωικοί επεδίωκαν την τελειοποίηση του αυτοελέγχου που επιτρέπει την ενάρετη συμπεριφορά. Πίστευαν ότι, μέσω του αυτοελέγχου, μπορεί κανείς να απελευθερωθεί από τα αρνητικά συναισθήματα και τα πάθη που τυφλώνουν την αντικειμενική κρίση.
Οι στωικοί πίστευαν ότι με ήρεμο νου οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ζήσουν ενάρετα, σύμφωνα με την καθολική λογική του κόσμου. Ο Μάρκος Αυρήλιος περιέγραψε την ιδανική στωική ζωή στο τρίτο βιβλίο των Στοχασμών ως την ηρεμία του νου στην προφανή συμμόρφωση των δράσεών σου προς τους νόμους της λογικής και την ηρεμία του νου στις επισκέψεις μιας μοίρας που δεν μπορείς να ελέγξεις.
Ο Adam Smith σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης υπό τον Φράνσις Χάτσεσον, Σκωτσέζο διανοούμενο και κορυφαίο εκπρόσωπο του κινήματος του Χριστιανικού Στωικισμού κατά την περίοδο του Σκωτσέζικου Διαφωτισμού. Ο Adam Smith συχνά παρακολουθούσε τα ιδιωτικά μεσημεριανά μαθήματα του Χάτσεσον με θέμα τον στωικισμό. Η προτίμηση του Smith προς τον Μάρκο Αυρήλιο ενθαρρύνθηκε από τον Χάτσεσον, ο οποίος δημοσίευσε τη δική του μετάφραση των Στοχασμών.
Στη Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, ο Smith αναφέρεται στον Μάρκο Αυρήλιο ως τον ήπιο, τον ανθρώπινο και τον καλοκάγαθο Αντωνίνο, καταδεικνύοντας έτσι τον βαθύ θαυμασμό του έναντι του στωικού αυτοκράτορα. Ο Μάρκος Αυρήλιος επηρέασε τον Adam Smith κατά τρεις κυρίως τρόπους: ως προς την ιδέα μιας εσωτερικής συνείδησης, τη σημασία του αυτοελέγχου, και ως προς την περίφημη αναλογία της «Αόρατης Χειρός».
Η εσωτερική μας συνείδηση
Τόσο ο Μάρκος Αυρήλιος, όσο και ο Adam Smith πίστευαν ότι το κλειδί για την κατανόηση της ηθικής είναι η εξέταση του εαυτού και η ενσυναίσθηση προς τους άλλους ανθρώπους.
Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε τους Στοχασμούς με τη μορφή ενός στοχαστικού διαλόγου με τον εσώτερο εαυτό του. Πίστευε ότι η ηθική πεποίθηση εδράζεται στον θεό που βρίσκεται μέσα μας που φέρνει τις εξορμήσεις μας υπό τον έλεγχό του και εξετάζει ελεγκτικά τις σκέψεις μας. Αυτόν τον εσώτερο θεό τον ονόμαζε πότε ψυχή και πότε κυβερνήτη και πίστευε ότι είναι μια φωνή εντός μας που επιχειρεί να μας απομακρύνει από ανήθικες πράξεις. Σήμερα το ονομάζουμε αυτό συνείδηση.
Ομοίως, ο Smith δίνει έμφαση στο ρόλο των βαθύτερων σκέψεων των ανθρώπων. Μια κομβική πτυχή της ηθικής φιλοσοφίας του Smith στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων είναι ο αμερόληπτος παρατηρητής. Ο Smith πρότεινε ότι η ηθικότητα μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσω της ενσυναίσθησης. Πίστευε ότι πριν δράσουν οι άνθρωποι, πρέπει να αναζητήσουν την έγκριση ενός αμερόληπτου παρατηρητή.
«Ενώ όμως ο άνθρωπος έχει καταστεί άμεσος κριτής της ανθρωπότητας, αυτό συμβαίνει μόνο πρωτοδίκως. Και η έφεση της ποινής του δικάζεται σε ένα πολύ ανώτερο δικαστήριο, αυτό της ίδιας της συνείδησής του, του υποθετικού αμερόληπτου και καλά ενημερωμένου παρατηρητή, του ανθρώπου που βρίσκεται εντός του, του μεγάλου δικαστή και κριτή της συμπεριφοράς του».
Η σημασία του αυτοελέγχου
Οι στωικοί ανέφεραν τέσσερις βασικές αρετές - τη σοφία, τη δικαιοσύνη, το θάρρος και την εγκράτεια - για τις οποίες έτρεφαν μεγάλο σεβασμό, καθώς πίστευαν ότι αποτελούν εκφράσεις και εκφάνσεις μιας ενιαίας και αδιαίρετης αρετής. Ο Smith χρησιμοποιεί ελαφρώς διαφορετικά ονόματα, όμως υιοθετεί το ίδιο σύνολο αρετών και την ιδέα ότι όλες είναι πτυχές μιας αδιαίρετης αρετής.
Τόσο ο Smith , όσο και ο Μάρκος Αυρήλιος εκτιμούσαν ιδιαίτερα την αρετή του αυτοελέγχου. Και οι δύο πίστευαν στην ύπαρξη μιας αμερόληπτης, αυτοελεγκτικής συνείδησης που καθοδηγεί την ηθικότητα: ενώ ο Μάρκος Αυρήλιος την ονόμαζε εσώτερο θεό, ο Smith την ονόμαζε αμερόληπτο παρατηρητή.
Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραφε «Έχεις έλεγχο επί του νου σου - όχι επί των εξωτερικών γεγονότων. Συνειδητοποίησέ του και θα βρεις δύναμη». Η πρωταρχικότητα του αυτοελέγχου έχει κεντρική θέση στην στωική φιλοσοφία. Ομοίως, ο Smith γράφει ότι «η αυτοκυριαρχία δεν είναι μόνο μια μεγάλη αρετή καθαυτή, αλλά φαίνεται πως όλες οι άλλες αρετές αντλούν απ' αυτήν την κύρια λάμψη τους». Ο σεβασμός για τον αυτοέλεγχο ενθαρρύνεται και καλλιεργείται από τον Αμερόληπτο Παρατηρητή του Smith και τον Εσώτερο θεό του Μάρκου Αυρηλίου.
Το αόρατο χέρι
Ο Μάρκος Αυρήλιος υποστηρίζει ότι θα πρέπει να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας προκειμένου να βελτιώσουμε την ανθρωπότητα συνολικά. Υποστηρίζει ότι “γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε”, τονίζοντας έτσι την κομβική φύση της ανθρώπινης συνεργασίας.
«Να σκέφτεσαι συνεχώς το σύμπαν ως ένα ζωντανό πλάσμα, μια μία ύπαρξη και ψυχή? το πώς τα πάντα απορροφούνται στη μία συνείδηση αυτού του ζωντανού πλάσματος? πώς δίνει σε όλα τα πράγματα έναν σκοπό, και πώς όλα τα πράγματα συνεργάζονται για να προκαλέσουν όλα όσα συμβαίνουν και το υπέροχο πλέγμα και την υφή τους».
Στον Πλούτο των Εθνών και τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων, η υπεράσπιση της ελεύθερης αγοράς από τον Adam Smith εκφράζεται μέσω της αναλογίας της Αόρατης Χειρός. Ο Smith υποστηρίζει ότι σε μια κοινωνία ελεύθερων συναλλαγών και ελεύθερων αγορών οι άνθρωποι πρέπει να έχουν αμοιβαία ενσυναίσθηση και να αντιλαμβάνονται τους καλύτερους τρόπους να ωφελήσουν τους συνανθρώπους τους προκειμένου να βελτιώσουν τη δική τους κατάσταση.
«Δεν περιμένουμε το δείπνο μας από την καλοσύνη του κρεοπώλη, του ζυθοποιού ή του αρτοποιού, αλλά από τον ενδιαφέρον τους για το συμφέρον τους. Δεν απευθυνόμαστε στην ανθρωπιά τους, αλλά στην αγάπη για τον εαυτό τους, και δεν τους μιλάμε ποτέ για τις ανάγκες μας, αλλά για τα οφέλη τους».
Η συναλλαγή δεν θα συμβεί παρά μόνο αν τα εμπλεκόμενα μέρη καταδείξουν την ευνσυναίσθησή τους έναντι των συμφερόντων των άλλων. Στην αναλογία της Αόρατης Χειρός, ο Smith υποστηρίζει ότι θα πρέπει να σκεφτόμαστε τους άλλους πριν από τον εαυτό μας και να αναλογιζόμαστε πώς θα υπηρετήσουμε καλύτερα τον συνάνθρωπό μας.
Αυτό το διάσημο απόσπασμα φέρει μια εντυπωσιακή ομοιότητα με το προηγούμενο απόσπασμα του Μάρκου Αυρηλίου, ο οποίος επίσης επιχειρηματολογεί υπέρ της σημασίας της συνειδητής συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων για το κοινό καλό.
Όλοι στεκόμαστε τους ώμους γιγάντων
Ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας φαίνεται παράξενη πνευματική επιρροή για έναν κλασικό φιλελεύθερο στοχαστή όπως ο Adam Smith. Αν όμως το δούμε προσεκτικότερα, ο Smith και ο Μάρκος Αυρήλιος μοιάζουν υπερβολικά: και οι δύο πίστευαν ότι η ρίζα της ηθικότητας βρίσκεται στην αυτοεξέταση της συνείδησής μας? και οι δύο πίστευαν στην πρωταρχικότητα της αρετής του αυτοελέγχου? και οι δύο πίστευαν στη σημασία της ενσυναίσθησης ως εργαλείου συνεργασίας και βελτίωσης της πολιτισμένης κοινωνίας.
Κανείς στοχαστής δεν είναι απολύτως μόνος του στην αναζήτηση της αλήθειας. Όλοι ανακαλύπτουν την αλήθεια οικοδομώντας πάνω στις προηγούμενες ανακαλύψεις άλλων ανθρώπων. Αυτό εξηγεί το πώς ένας αυτοκράτορας έφτασε να επηρεάσει τόσο έντονα έναν ηθικό φιλόσοφο και οικονομολόγο του Διαφωτισμού περισσότερα από χίλια χρόνια μετά το θάνατό του. Πιστεύω ότι η καλύτερη έκφραση της ανάπτυξης αυτών των ιδεών διατυπώθηκε από έναν φιλόσοφο και επίσκοπο του Μεσαίωνα, τον Ιωάννη του Σαλίσμπερυ, ο οποίος έγραψε για τη σοφία του Βερνάρδου της Σαρτρ τα εξής:
«Μας έδειξε ότι βλέπουμε περισσότερα και μακρύτερα από τους προκατόχους μας όχι γιατί έχουμε οξύτερη όραση ή μεγαλύτερο ύψος, αλλά γιατί στεκόμαστε πάνω στο γιγαντιαίο ανάστημά τους».
Είμαστε όλοι νάνοι που στέκονται στους ώμους γιγάντων επιδιώκοντας το σύστημα της φυσικής ελευθερίας και ευημερίας που αναζήτησε ο Adam Smith κατά τη διάρκεια της ζωής του.
--
* Ο Paul Meany σπουδάζει Αρχαία και Μεσαιωνική Ιστορία και Πολιτισμό στο Trinity College Dublin.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 2 Μαρτίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
