Του Eamonn Butler
Τι ακριβώς είναι ο κλασικός φιλελευθερισμός; Τι πιστεύουν οι φιλελεύθεροι; Ποια είναι τα κεντρικά κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα που έχουν εξετάσει; Τι σημαίνει να είναι κανείς “φιλελεύθερος στοχαστής”; Και ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι φιλελεύθεροι στοχαστές όλων των εποχών;
Σ' αυτά τα ερωτήματα απαντώ στο νέο μου βιβλίο School of Thought – 101 Great Liberal Thinkers (Σχολή σκέψης - 101 μεγάλοι φιλελεύθεροι στοχαστές). Σ' αυτό θα βρείτε διάσημα ονόματα όπως τον Περικλή, τον Τζον Μίλτον, τον Ντέβιντ Χιουμ, τον Άνταμ Σμιθ, τον Τόμας Τζέφερσον, τον Τζον Στούαρτ Μίλλ, τον Φρίντριχ Χάγιεκ και την Άυν Ραντ, άνθρωποι που προώθησαν τις ιδέες της ατομικής και οικονομικής ελευθερίας - καθώς και λιγότερο οικεία ονόματα όπως τον Ασόκα τον Μέγα, τον John Lilburne, την Josephine Butler και την Harriet Martineau που διαδραμάτισαν τον δικό τους ρόλο.
Ο φιλελεύθερος στοχασμός δεν περιορίζεται στη Βρετανία ή την Αμερική, όπως υποστηρίζουν κάποιοι επικριτές του. Καθώς διατρέχουμε τους μεγάλους φιλελεύθερους στοχαστές, τους βρίσκουμε στην αρχαία Κίνα, την Ινδία, την Ελλάδα και τη Ρώμη, στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, τη Φινλανδία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης του Διαφωτισμού, καθώς και στην Αυστραλία και την Αυστρία του 19ου αιώνα.
Για κάθε πρόσωπο που παρουσιάζεται, καταγράφω τις κύριες συνεισφορές του στη φιλελεύθερη σκέψη - τον ρόλο του κράτους και τα όρια στην κρατική εξουσία, την αντίθεση στην αυθαίρετη φορολόγηση, τα ατομικά δικαιώματα, τη δικαιοσύνη και τους κανόνες δικαίου, τον ανταγωνισμό και τον καταμερισμό της εργασίας, την αυθόρμητη τάξη μιας ελεύθερης κοινωνίας, την ελευθερία του εμπορίου, την ελευθερία του λόγου, την ιδιοκτησία, τον φιλελεύθερο φεμινισμό, την αναμόρφωση των φυλακών, τα συντάγματα και πολλά ακόμη.
Καταγράφω επίσης τα βασικά τους έργα - για παράδειγμα, την σύνταξη της αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας από τον Τζέφερσον, το Δοκίμιο περί Ανεκτικότητας του Τζον Λοκ, τη Δημοκρατία στην Αμερική του Αλέξις ντε Τοκβίλ. Και στη συνέχεια εξηγώ πολύ σύντομα - πρόκειται για το απόλυτο φιλελεύθερο λυσάρι - το συγκείμενό τους, τα ζητήματα που αντιμετώπιζαν, τις βασικές τους ιδέες και την επίδραση αυτών των ιδεών τόσο στην εποχή τους όσο και στη ζωή και τη σκέψη μας ακόμη και σήμερα.
Πάρτε για παράδειγμα τον Κινέζο στοχαστή Ζουάνγκ Ζου, που έζησε πριν από 24 αιώνες. Αυτός υποστήριξε ότι η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη, και ότι οι ανθρώπινες αξίες είναι ατομικές και προσωπικές. Γι' αυτό καμία εξουσία δεν μπορεί με σοφία ή ανθρωπιά να παρεμβαίνει στη ζωή και τη δράση των ανθρώπων. Ο κόσμος, είπε “δεν χρειάζεται εξουσία. Δεν θα πρέπει μάλιστα να εξουσιάζεται”.
Δείτε ακόμη τον Άγγλο-Ολλανδό συγγραφέα Μπέρναρντ Μάντεβιλ, ο οποίος σε μια σκανδαλώδη αλλά πνευματώδη σάτιρα της ζωής του 18ου αιώνα υποστήριξε ότι η κοινωνία βασίζεται στο ιδιοτελές συμφέρον και όχι στην φιλανθρωπία - και ότι αντί να προσπαθούμε να περιστείλουμε τέτοιες “φαυλότητες” θα πρέπει να τις στρέφουμε στην κατεύθυνση των “δημόσιων ωφελημάτων”.
Δείτε τον Γουίλιαμ Γκόντγουιν, ο οποίος ξεκίνησε ως ιερέας και κατέληξε αναρχικός. Φίλος των ρομαντικών ποιητών Κόλριτζ, Μπάιρον και Σέλυ, έγινε διάσημος - ή διαβόητος - με τις σκανδαλώδεις δράσεις και ιδέες του. Ζητούσε την πλήρη ανατροπή του νόμου, της ιδιοκτησίας και της πολιτικής, υποστηρίζοντας ότι η κρατική εξουσία προάγει μόνο την άγνοια και την εξάρτηση. Ή δείτε τη γυναίκα του, Μέρι Γούλστονκραφτ, η οποία υποστήριξε ότι το εκπαιδευτικό σύστημα κρατά πίσω τις γυναίκες καθώς τις εκπαιδεύει να είναι καλές σύντροφοι για τους άνδρες αντί για ελεύθερα και ανεξάρτητα άτομα.
Μετά, υπάρχει η Αμερικανίδα φιλελεύθερη του 20ου αιώνα Ίζαμπελ Πάτερσον, αρθρογράφος στη New York Herald Tribune, η οποία κατέδειξε ότι οι χώρες που αναπτύσσονται γρηγορότερα είναι αυτές των οποίων οι οικονομικές και νομικές αρχές επιτρέπουν την άνθηση της ατομικής δημιουργικότητας. Υποστήριξε επίσης ότι τα μονοπώλια γεννιούνται από προνόμια που έχουν αποδοθεί σε εταιρίες και άτομα από το κράτος.
Υπάρχει ακόμη ο Αγγλοαυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόππερ, ο οποίος στο βιβλίο του Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της το 1945 εξέτασε το πώς πρέπει μια ανεκτική κοινωνία να αντιμετωπίζει εκείνους που θέλουν να καταστρέψουν την ανεκτικότητα. Επέπληξε τους κοινωνικούς επιστήμονες οι οποίοι εστιάζουν σε ομάδες και “ιστορικούς νόμους” και όχι στα άτομα, την πραγματική πηγή κάθε δράσης. Και παρατήρησε ότι το κύριο πολιτικό ερώτημα δεν είναι “Ποιος πρέπει να κυβερνά” αλλά το πώς μπορούμε να εμποδίζουμε τους κυβερνώντες από το να κάνουν υπερβολικά πολλή ζημιά.
Είναι ξεκάθαρο πως υπάρχει ένα μεγάλο εύρος ιδεών στο φάσμα του κλασικού φιλελευθερισμού, που κυμαίνονται από τους αναρχικούς στο ένα άκρο και φτάνουν μέχρι τους “κοινωνικούς φιλελεύθερους” στο άλλο. Σε τι λοιπόν όλοι αυτοί συμφωνούν;
Οι στοχαστές αυτοί ξεκινούν από την ιδέα ότι θα πρέπει να προσπαθούμε να μεγιστοποιήσουμε την ατομική ελευθερία. Όπως επεσήμανε ο Τζον Λοκ, το όλο νόημα της διακυβέρνησης είναι να απελευθερώνει τους ανθρώπους και όχι να τους ελέγχει. Οι στοχαστές αυτοί διαφωνούν ως προς τον ρόλο του κράτους, αλλά πιστεύουν ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να περιορίζονται κατά το δυνατόν ελάχιστο και μόνο εκεί όπου αυτό είναι απολύτως αναγκαίο. Πιστεύουν επίσης ότι τα άτομα είναι σημαντικότερα από τις συλλογικότητες. Μόνο τα άτομα έχουν σκοπούς και συμφέροντα, μόνο τα άτομα κάνουν πράγματα.
Οι κλασικοί φιλελεύθεροι είναι ανεκτικοί έναντι των άλλων, και πιστεύουν ότι οι άνθρωποι πρέπει να συναλλάσσονται με τους άλλους παρά τις διαφορές τους - αντί να προσπαθούν να τους επιβάλουν τη συμμόρφωση. Θέλουν να ελαχιστοποιήσουν τον εξαναγκασμό.
Ενώ κάποιοι κλασικοί φιλελεύθεροι δεν βλέπουν κανένα ρόλο για το κράτος, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι το κράτος έχει έναν σημαντικό - αλλά αυστηρά περιορισμένο - ρόλο. Υπάρχει για να υπερασπίζεται τα άτομα έναντι της βίας και της κλοπής από άλλους στην πατρίδα ή το εξωτερικό, και για να αποδίδει δικαιοσύνη όταν ασκείται βία. Επίσης πιστεύουν στη νομοκρατία - ότι οι νόμοι πρέπει να ισχύουν εξίσου σε όλους, ώστε όσοι βρίσκονται στην εξουσία να μην μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον νόμο για να προαγάγουν τα δικά τους συμφέροντα.
Οι κλασικοί φιλελεύθεροι κατανοούν τη δημιουργική δύναμη, και τον εύτακτο χαρακτήρα, μιας αυθόρμητης κοινωνίας. Κανείς δεν εφηύρε συνειδητά τις αγορές, το χρήμα, τη γλώσσα ή τη δικαιοσύνη: όλα αυτά απλώς εξελίχθηκαν και άντεξαν στον χρόνο γιατί μας εξυπηρετούν. Δεδομένου του περιορισμένου χαρακτήρα της γνώσης μας, το να προσπαθήσουμε να επανασχεδιάσουμε συνειδητά την κοινωνία είναι ένας σίγουρος τρόπος να την καταστρέψουμε. Στην κοινωνική σφαίρα, αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να μεγιστοποιούμε την ελευθερία της δράσης. Στην οικονομική σφαίρα, σημαίνει ελεύθερες αγορές με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση και ρύθμιση.
Οι κλασικοί φιλελεύθεροι, δύσπιστοι απέναντι στην εξουσία και την πιθανότητα όσοι την ασκούν να αυτοπεριορίζονται, ζητούν αυστηρούς περιορισμούς στο κράτος - στο τι μπορεί να κάνει και στο πώς. Προτιμούν την οργανωτική ικανότητα της κοινωνίας των πολιτών - τις λέσχες, τις ενώσεις, τις εκκλησίες, τα σχολεία, τις διαδικτυακές κοινότητες, τις καμπάνιες, και τις φιλανθρωπικές δράσεις που φέρνουν τους ανθρώπους κοντά για τους κοινούς τους στόχους. Αυτό άλλωστε είναι που όλοι στην αριστερά και στη δεξιά λένε ότι θέλουν. Όμως η αυθόρμητη συνεργασία μεταξύ ελεύθερων ατόμων το επιτυγχάνει πολύ λιγότερο άτσαλα από την οποιαδήποτε συγκεντρωτική κυβέρνηση.
Οφείλουμε πολλά στους κλασικούς φιλελεύθερους στοχαστές των τελευταίων 24 αιώνων. Πόσα ακριβώς; Θα πρέπει να διαβάσετε το βιβλίο.
--
Ο Eamonn Butler είναι ο συνιδρυτής και διευθυντής του Adam Smith Institute.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 17 Νοεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
