Των Julian Jessop και Andy Mayer
Ζούμε στη νέα εποχή της «παρώθησης». Την τελευταία δεκαετία, ολοένα και περισσότεροι πανεπιστημιακοί και πολιτικοί διατύπωσαν με ηθικούς όρους το επιχείρημα το κράτος να χρησιμοποιήσει την εξαναγκαστική του ισχύ για να κατευθύνει τις επιλογές μας προς τα εκεί που οι ίδιοι πιστεύουν ότι είναι καλύτερο - αρκεί να διατηρήσουμε την δυνατότητα εξόδου από την προσδιορισμένη επιλογή με ένα σχετικά μικρό κόστος.
Είναι όμως αυτές οι ιδέες εύλογες; Είναι πιθανό να μεγιστοποιήσουν τον πλούτο και την ευημερία μας; Ή μήπως υπάρχει πάντα ο κίνδυνος ήπια σκουντήγματα να μετατραπούν σε παρεμβατικά διατάγματα ενθαρρύνοντας το Κράτος Παραμάνα; Μπορεί ο πατερναλισμός να είναι ποτέ φιλελεύθερος;
ΝΑΙ, απαντά ο Julian Jessop, ανεξάρτητος οικονομολόγος και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΙΕΑ
Σε πρώτη ανάγνωση υπάρχει μια προφανής ασυμβατότητα μεταξύ του φιλελευθερισμού και του πατερναλισμού, καθώς ο τελευταίος συνήθως αφορά πράξεις που περιορίζουν τις επιλογές κάποιου ακόμη κι αν η πρόθεση είναι η προαγωγή του δικού του καλού. Πώς μπορεί να είναι σωστό να περιορίζεται η ελευθερία και η αυτονομία ενός ατόμου απλώς διότι το κράτος νομίζει ότι ξέρει καλύτερα;
Πράγματι, κάποια από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για τη δικαιολόγηση της κρατικής παρέμβασης είναι μάλλον αδύναμα. Ένα από τα πιο κοινά είναι η ανάγκη να αντιμετωπιστεί κάποια μορφή εξωτερικότητας - το κόστος του καπνίσματος ή της παχυσαρκίας στο Εθνικό Σύστημα Υγείας για παράδειγμα. Στην πραγματικότητα, δεν έχουμε εδώ κάποιο πατερναλιστικό επιχείρημα, καθώς ο στόχος είναι η προστασία των συμφερόντων του γενικού κοινού και όχι του καπνιστή ή του υπέρβαρου ατόμου.
Τα μέτρα όμως που προτείνονται, όπως οι τιμωρητικοί «φόροι αμαρτίας» ή οι ευθείες απαγορεύσεις, συνήθως υπερβαίνουν οτιδήποτε θα μπορούσε δυνητικά να δικαιολογηθεί στη βάση της όποιας βλάβης σε άλλους. Αν κάποιος αποφασίσει ότι θα ήταν ευτυχέστερος με μια μη υγιεινή διατροφή ή με ένα πιο επικίνδυνο τρόπο ζωής, με ποιο δικαίωμα μπορώ εγώ να τον σταματήσω; (Εδώ προτείνω την κριτική του «πατερναλισμού της δημόσιας υγείας» στο εξαιρετικό βιβλίο του Chris Snowdon, Killjoys.)
Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν κάποια πεδία όπου μπορεί κανείς να συγχωρέσει κάποιες εξαιρέσεις. Συγκεκριμένα, ακόμη και ο John Stuart Mill στο έργο του Περί ελευθερίας, επέτρεπε την πιθανότητα να δικαιολογηθεί ο πατερναλισμός στην περίπτωση των παιδιών. Ποιος θα ήταν αλήθεια χαρούμενος με το να αναγνωρίζεται σε ένα οκτάχρονο παιδί πλήρης ελευθερία να αγοράσει οινόπνευμα ή πυροτεχνήματα;
Εδώ τουλάχιστον υπάρχει κάποια βάση στην υπόθεση ότι το άτομο δεν είναι πάντα το κατάλληλο πρόσωπο για να αποφασίσει τι εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντά του. Ιδανικά, η οποιαδήποτε παρέμβαση μπορεί να αφήνεται στους γονείς ή τους κηδεμόνες, αλλά δεν φαίνεται παράλογο το κράτος να λειτουργεί ως τελικός εγγυητής.
Τα οικονομικά της παρώθησης παρέχουν κι άλλα παραδείγματα. Όπως εξηγούν οι Thaler και Sunstein «Μια παρώθηση (nudge), όπως θα χρησιμοποιούμε στο εξής τον όρο, είναι η οποιαδήποτε πτυχή της αρχιτεκτονικής των επιλογών που μεταβάλλει την συμπεριφορά των ανθρώπων κατά προβλέψιμο τρόπο χωρίς να απαγορεύει τις εκάστοτε δυνατότητες ή να αλλάζει σημαντικά τα οικονομικά τους κίνητρα. Για να εμπίπτει μια παρέμβαση στην κατηγορία της παρώθησης, θα πρέπει η αποφυγή της να είναι εύκολη και φθηνή. Οι παρωθήσεις δεν είναι εντολές. Το να τοποθετεί κανείς τα φρούτα στο επίπεδο του ματιού είναι παρώθηση. Το να απαγορεύει το junk food δεν είναι».
Αυτή η προσέγγιση μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή ενός «φιλελεύθερου πατερναλισμού». Ομολογουμένως, πολλά από τα παραδείγματα που αναφέρονται περισσότερο δεν είναι εντελώς «πατερναλιστικά». Το να ζωγραφίσει κάποιος μια μύγα στα ουρητήρια των ανδρών (για να βελτιώσει τον στόχο τους!) ωφελεί κυρίως όσους έχουν αναλάβει να καθαρίσουν τις τουαλέτες.
Το να αλλάξουμε την αρχική επιλογή για την δωρεά οργάνων, ώστε οι δυνητικοί δωρητές να την αποδέχονται αυτομάτως ωφελεί κυρίως τους αποδέκτες. Αλλά βοηθιέται και ο ιδιότροπος κύριος με το να έχει έναν στόχο να σημαδεύει, ενώ οι άνθρωποι που ευχαρίστως θα δώριζαν τα όργανά τους μπορεί να εκτιμήσουν το γεγονός ότι αυτό τους γίνεται ευκολότερο.
Τι ισχύει όμως με τα πιο εξαναγκαστικά μέτρα; Ένα καλό παράδειγμα εδώ είναι η υποχρεωτική χρήση της ζώνης οδήγησης. Ένας υποστηρικτής της ιδεολογικής καθαρότητας μπορεί να πει ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να είναι απερίσκεπτοι και ότι η απαγόρευση μιας ριψοκίνδυνης δραστηριότητας μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερες παρεμβάσεις σε άλλα πεδία. Εγώ όμως θα ήμουν περισσότερο πραγματιστής.
Οι κανόνες που αφορούν τις ζώνες οδήγησης έχουν αναμφίβολα σώζει ζωές. Θα εκπλησσόμουν αν πολλοί από τους ανθρώπους που έχουν ωφεληθεί από το να τις φορούν πουν ότι θα ήθελαν να μην ισχύουν αυτοί οι κανόνες. Είναι όμως εξαιρετικά σημαντικό η οποιαδήποτε παρέμβαση να βασίζεται στα αντίστοιχα δεδομένα. Δεν είναι σαφές, για παράδειγμα ότι το να υποχρεώνονται οι μοτοσυκλετιστές να φορούν κράνη είναι ένα ανάλογο προς τον κίνδυνο, ή ακόμη και επωφελές μέτρο.
Με λίγα λόγια, λίγος ελαφρύς πατερναλισμός μπορεί κάποιες φορές να είναι φιλελεύθερος. Αυτό όμως δεν θα πρέπει να θεωρηθεί πράσινο φως για καμπάνιες με διασημότητες και φανατικούς της υγείας που θα λένε στους υπόλοιπους από μας τι να κάνουμε.
ΟΧΙ, απαντά ο διευθύνων σύμβουλος του ΙΕΑ, Andy Mayer
Δύο κύρια πλεονεκτήματα της χρήσης συμπεριφορικών παρωθήσεων για τη βελτίωση της ευημερίας μας, τουλάχιστον θεωρητικά, είναι η διατήρηση της ατομικής επιλογής και η αποφυγή περισσότερο εξαναγκαστικών τρόπων ρύθμισης. Για παράδειγμα, πολλές κυβερνήσεις αντί να απαγορεύσουν ευθέως το κάπνισμα, προτιμούν τους φόρους αμαρτίας, με τη μορφή του ειδικού φόρου κατανάλωσης, για τη μείωση της κατανάλωσης μέσω της συμπερίληψης στην τιμή του προϊόντος τη βλάβη που προκαλεί η χρήση του.
Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι, ανεξάρτητα του αν οι ίδιοι καπνίζουν οι όχι, θα συμφωνήσουν ότι η ανάληψη του προφανούς ρίσκου πρόκλησης βλάβης στον εαυτό μας είναι δική μας επιλογή και όχι υπόθεση του κράτους. Μπορεί να αποδεχθούν ότι σε ένα κοινωνικοποιημένο περιβάλλον δημόσιας υγείας, υπάρχει λόγος να χρησιμοποιήσουμε τους φόρους για να εξισορροπήσουμε το κόστος της θεραπείας.
Δεν θα συμφωνήσουν όμως ότι οι σημερινοί φόροι στον καπνό είναι ανάλογοι προς τα κόστη αυτά - οι Βρετανοί καπνιστές ήδη επιδοτούν βαρέως τους μη καπνιστές. Η εφαρμογή φόρων αμαρτίας είναι βέβαιο πως δεν έχει αποτρέψει την παράλληλη επιβολή πιο απολυταρχικών περιορισμών, όπως τα πακέτα χωρίς σήμανση ή τους περιορισμούς στη διαφήμιση και τη λιανική πώληση.
Οι κυβερνήσεις έχουν τη συνήθεια να επιλέγουν τα λάθος ζητήματα. Κάποια απ' αυτά, όπως ο καπνός, είναι εύκολοι στόχοι, λόγω της αναμφίβολης βλάβης που προκαλεί το παραδοσιακό κάπνισμα. Τα παιδιά δεν πρέπει να καπνίζουν καθόλου, και ως μια μειονοτική δραστηριότητα αναψυχής είναι εύκολο να υποστηρίξει κανείς την ύπαρξη χώρων όπου θα απαγορεύεται το κάπνισμα παρά το αντίθετο (να υποχρεώνονται οι μη καπνιστές να εισπνέουν καπνό αν θέλουν να συναναστραφούν κόσμο). Οι περισσότεροι στόχοι για παρεμβάσεις τύπου παρώθησης δεν είναι τόσο εύκολο να δικαιολογηθούν.
Πάρτε για παράδειγμα τις πλαστικές σακούλες. Πριν από 40 χρόνια η βασική μας ανησυχία ήταν μήπως τα παιδιά πνιγούν παίζοντας μ' αυτές - σήμερα η θαλάσσια ρύπανση κυριαρχεί στον σχετικό διάλογο. Μολαταύτα, οι πλαστικές σακούλες είναι αναμφίβολα χρήσιμες. Το περιβαλλοντικό επιχείρημα εναντίον τους είναι λεπτό - οι σακούλες για παράδειγμα δεν αποτελούν τη βασική πηγή ούτε καν της ρύπανσης από πλαστικά, και η χρήση τους μειώνει το πεταμένο φαγητό.
Είναι πολλές φορές ελαφρύτερες από εναλλακτικές υλικά όπως η κάνναβη, γεγονός που μειώνει το αποτύπωμα του διοξειδίου του άνθρακα της μεταφοράς τους, και μπορούν να κατασκευαστούν από βιοδιασπώμενες εναλλακτικές που δεν θέτουν σε κίνδυνο τα φωτογενή ψάρια.
Οι λιανοπωλητές, επιδιώκοντας να μειώσουν τη χρήση τους μέσω φόρων αμαρτίας, έχουν στραφεί στις «ισόβιες τσάντες» που χρησιμοποιούν περισσότερο πλαστικό αλλά σπανίως χρησιμοποιούνται όπως σχεδιάστηκαν, εξέλιξη που προκαλεί αιτήματα για υψηλότερους φόρους και ακόμη πιο έντονες παρεμβάσεις. Τέτοιες παρωθήσεις φαίνονται περισσότερο ως ευκαιρίες επίδειξης ευαισθησίας και αρετής παρά ως προσπάθειες προώθησης καλύτερων λύσεων.
Ομοίως, η επανάσταση των «έξυπνων μετρητών» παρά το γεγονός ότι είχε ως στόχο να μειώσει τους λογαριασμούς ενέργειας των καταναλωτών και να τους ενθαρρύνει να στραφούν σε παρόχους που προσφέρουν καλύτερες τιμές ή στην αγορά πιο ενεργειακώς αποδοτικών προϊόντων, δεν είχε ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Κατά τα τελευταία χρόνια, η κυβέρνηση έχει εισαγάγει νομοθεσία που καλύπτει τους τόσους και τα κίνητρα των παρόχων - και πλέον ελέγχει κάθε λεπτομέρεια, από τον σχεδιασμό των μετρητών μέχρι τη χρήση των δεδομένων των καταναλωτών.
Αυτό που σήμερα θα μπορούσε να είναι μια απλή τεχνολογία που θα βασίζεται σε ένα τσιπ σε έναν μετρητή το οποίο θα επικοινωνούσε με το τηλέφωνό μας, είναι αντιθέτως υποχρεωτικά ένα ήδη άχρηστο κουτί που συνδέεται με μετρητές που δεν λειτουργούν με άλλους παρόχους. Παρεμβαίνοντας, το κράτος εμπόδισε την αγορά των έξυπνων σπιτιών αντί να την ενθαρρύνει.
Μια ακόμη πρόσφατη εμμονή είναι το κρέας. Πολλοί πιστεύουν ότι το να τρώμε λιγότερο κρέας θα είναι καλύτερο για μας και για τον πλανήτη - μολονότι αυτό είναι αμφισβητήσιμο. Κάποιοι πολιτικοί ζητούν την επιβολή ενός φόρου στο κρέας, επικαλούμενοι παρόμοια επιχειρήματα όπως με τους φόρους στον καπνό και τον άνθρακα.
Προσωπικά δεν θέλω το κράτος να παρέμβει στα πρόβατα. Ήδη παρεμβαίνει υπερβολικά πολύ στην πλευρά της προσφοράς της αγροτικής παραγωγής με επιδοτήσεις, ρυθμίσεις και άλλα μέτρα. Αν επιχειρήσει ταυτόχρονα να παρωθήσει τη ζήτηση αυτό πιθανότατα θα επιφέρει πολλές απρόθετες συνέπειες όπως το να πληρώνουμε ανθρώπους να βόσκουν ζώα που δεν θέλουμε να τα αγοράζουν άλλοι άνθρωποι. Είναι σίγουρα καλύτερο να αφήσουμε αυτά τα ζητήματα στην κρίση των ατόμων, ώστε να αποφασίσουν οι ίδιοι αν θέλουν να γίνουν βήγκαν ή αν προτιμούν ένα μπέργκερ με έξτρα μπέηκον.
Αν η επιλογή μας είναι ανάμεσα σε κακές κρατικές παρεμβάσεις και σε πολύ κακές, τότε θα προτιμήσουμε τον φιλελεύθερο πατερναλισμό έναντι των απολυταρχικών εντολών. Θα έπρεπε ίσως εμείς να «παρωθούμε» τις κυβερνήσεις που θέλουν να κάνουν ηθικές επιλογές αντί για εμάς στην κατεύθυνση αυτή. Οι υποδομές των παρωθήσεων όμως είναι απλώς μια εργαλειοθήκη - είναι καλές μόνο όσο κι αυτοί που τις χρησιμοποιούν - και η πρόσφατη ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα επιβλαβών απρόθετων συνεπειών.
Σε μια ελεύθερη κοινωνία, οι γνήσια φιλελεύθερες ιδέες θα πρέπει να μας καθοδηγούν μέσω του παραδείγματος - και όχι μέσω στημένων επιλογών.
--
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 Ιανουαρίου 2019 και παρουσιάζεται στα αγγλικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
