Του Steven Horwitz
Η διαμάχη ως προς την ηθικότητα και την αποτελεσματικότητα της λεγόμενης “αισχροκέρδειας” κατά τη διάρκεια των φυσικών καταστροφών και άλλων έκτακτων συνθηκών μάς δίνει μια μοναδική ευκαιρία να εξετάσουμε κάποιες από τις θεμελιωδέστερες ιδέες των οικονομικών. Η κατανόηση αυτών των ιδεών είναι σημαντική όχι μόνο για τα οικονομικά των έκτακτων συνθηκών, αλλά και για το πώς λειτουργούν οι οικονομίες της αγοράς σε κανονικές συνθήκες καθώς και για το γιατί αυτές είναι ανώτερες από τις εναλλακτικές τους.
Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των οικονομιών της αγοράς είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδέουν αφενός το πώς αποφασίζουμε για το ποιος θα αγοράσει και θα καταναλώσει αγαθά και αφετέρου τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα αγαθά παρέχονται. Οι τιμές αγοράς δεν είναι μόνο ένας καλός τρόπος να προσδιοριστεί το ποιος θα αποκτήσει τα αγαθά. Λειτουργούν επίσης ως ενθάρρυνση στους ανθρώπους ώστε να προσφέρουν μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες του εκάστοτε αγαθού ανάλογα με το πόση είναι η ζήτηση γι' αυτό.
Αν όχι οι τιμές, τότε τι;
Για να το δούμε αυτό, σκεφτείτε τις διάφορες εναλλακτικές που υπάρχουν έναντι της κατανομής των αγαθών στη βάση της προθυμίας των ανθρώπων να καταβάλλουν την τιμή αγοράς γι' αυτά. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε έναν μεγάλο σωρό πραγμάτων στο πάτωμα μπροστά μας. Πώς μπορούμε να καθορίσουμε, πέρα από το να τα πουλήσουμε στην τιμή αγοράς, το ποιος τελικά θα τα αποκτήσει;
Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε την αρχή της χρονικής προτεραιότητας. Θα μπορούσαμε να έχουμε κάποιο σύστημα κλήρωσης, με το οποίο τυχαίοι άνθρωποι αποκτούν το δικαίωμα στα αγαθά. Θα μπορούσαμε να τα κατανείμουμε μοιράζοντάς τα εξίσου στους παρόντες. Θα μπορούσαμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε κάποιο είδος αξιοκρατικού συστήματος, ή να τα κατανείμουμε βάσει κάποιας ιδέας περί ανάγκης. Θα μπορούσαμε επίσης να αφήσουμε τους ανθρώπους να παλέψουν μεταξύ τους γι' αυτά.
Όλοι αυτοί είναι τουλάχιστον πιθανοί τρόποι για να μπορέσουμε να προσδιορίσουμε το ποιος τελικά θα καταναλώσει τι. Μπορούμε επίσης να εντοπίσουμε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα σε καθένα απ' αυτούς τους τρόπους
Η κατανομή με κλήρωση ή κατά ίσα μέρη φαίνεται κατά μία έννοια πολύ δίκαιη, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη την δυνατότητα των ανθρώπων να καταβάλουν την τιμή αγοράς. Ίσως όμως είναι άδικη κατά μία άλλη έννοια, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη το πόσο σημαντική είναι η ανάγκη που αυτά τα αγαθά θα ικανοποιήσουν. Αν αυτό που είχαμε να κατανείμουμε ήταν πανωφόρια, η μέθοδος αυτή δεν θα λάμβανε υπόψη το αν κάποιος ζει σε ένα κρύο ή ζεστό κλίμα, ή τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων στην κανονική τους θερμοκρασία σώματος, ή το πόσο τους αρέσει ή δεν τους αρέσει να ζεσταίνονται ή να κρυώνουν. Οι περισσότερο επιτακτικές επιθυμίες για το αγαθό αυτό δεν έχουν κανέναν τρόπο να εκφραστούν και να ικανοποιηθούν.
Τα συστήματα που βασίζονται στο πόσο αξίζει ή χρειάζεται κανείς το εκάστοτε αγαθό αναγκαστικά συνεπάγονται διάφορες δυσκολίες τόσο ως προς τον ορισμό, όσο και ως προς την παρουσίαση των εννοιών της αξίας ή της ανάγκης οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν. Θα πρέπει να δαπανηθεί πολύς χρόνος και ενέργεια για την αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων, πράγμα που μετρά ως κόστος που θα συνυπολογιστεί έναντι του οποιουδήποτε οφέλους μπορεί να εντοπίσουμε σε τέτοιου είδους συστήματα.
Η αρχή της χρονικής προτεραιότητα οδηγεί επίσης τους ανθρώπους να δαπανήσουν πόρους για να βρεθούν μπροστά στη ουρά αναμονής. Με τα συστήματα κατανομής βάσει της τιμής αγοράς, αυτοί οι πόροι θα μπορούσαν να αφιερωθούν σε χρήσεις με μεγαλύτερη αξία. Τα συστήματα κατανομής που βασίζονται σε κάποιου είδους ουρά αναμονής ευνοούν επίσης εκείνους με το μικρότερο κόστος ευκαιρίας για τον χρόνο τους. Δεν είναι σαφές το γιατί αυτό είναι αποτελεσματικότερο ή δικαιότερο από τα συστήματα που βασίζονται στην προθυμία καταβολής χρηματικού αντιτίμου.
Η αρχή της βίας αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα. Θα ευνοούσε κάποιους ανθρώπους έναντι άλλων για λόγους που δεν φαίνεται να συνδέονται με κάποιο πραγματικό κοινωνικό όφελος. Επιπροσθέτως, από την στιγμή που κάποιος παίρνει ένα ρόπαλο του μπέιζμπολ για να αποκτήσει το μεριδιό του από πράγματα, όλοι οι άλλοι έχουν το κίνητρο να πάρουν κι αυτοί είτε το δικό τους ρόπαλο, είτε κάτι μεγαλύτερο και πιο αποτελεσματικό για να διασφαλίσουν ότι κι αυτοί θα πάρουν κάποια αγαθά. Αυτό όχι μόνο συνεπάγεται κοινωνικά επιζήμιες σπατάλες κάθε είδους, αλλά και πιθανότατα θα συνεχίσει να κλιμακώνεται και θα σπαταλήσει και πολύ ανθρώπινο κεφάλαιο.
Οι προσεκτικοί αναγνώστες μπορεί να παρατήρησαν πως αυτό το παράδειγμα έχει παραλληλισμούς με τον τρόπο που οι ομάδες ειδικών συμφερόντων και άλλοι ασκούν επιρροή στην κυβέρνηση για να νομοθετήσει ώστε να τους ευνοήσει ή για να βλάψει τον ανταγωνισμό τους. Αυτή η δραστηριότητα, την οποία οι οικονομολόγοι ονομάζουν “προσοδοθηρία”, καταδεικνύει ότι η κατανομή μέσω της πολιτικής διαδικασίας είναι μια πιο εξευγενισμένη εκδοχή της αρχής της βίας.
Καθεμία λοιπόν εναλλακτική από αυτά τα συστήματα κατανομής που δεν βασίζονται στις τιμές έχει κάποια πλεονεκτήματα και κάποια μειονεκτήματα. Ακόμη και αν νομίζουμε ότι τα πλεονεκτήματα ξεπερνούν τα μειονεκτήματα που παρέθεσα παραπάνω (και αυτό μοιάζει μάλλον απίθανο), όλα αυτά τα συστήματα που δεν βασίζονται στις τιμές έχουν ένα τεράστιο μειονέκτημα που δεν εξετάσαμε: κανένα απ' αυτά δεν παρέχει πληροφορίες ή κίνητρα ως προς την παροχή του αγαθού!
Ένα πρόβλημα παραγωγής και όχι απλώς κατανομής
Παρατηρήστε ότι ξεκίνησα το παράδειγμά μου με “έναν σωρό πραγμάτων στο πάτωμα”. Εξ ορισμού, η παροχή των πραγμάτων απλώς εμφανίστηκε, και η πρόκλησή μας ήταν να βρούμε το ποιος θα τα αποκτήσει. Στον πραγματικό όμως κόσμο δεν είναι αυτό το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε. Τα πράγματα δεν εμφανίζονται διά μαγείας - χρειάζεται να παραχθούν από ανθρώπους που εμπλέκονται σε παραγωγικά σχέδια.
Όλες αυτές οι διαδικασίες κατανομής που δεν βασίζονται στις τιμές εντέλει θα εξαντλήσουν την υφιστάμενη παροχή αγαθών χωρίς να ενσωματώσουν τον οποιονδήποτε τρόπο να πληροφορήσουν και να κινητροδοτήσουν τους ανθρώπους να παράσχουν μεγαλύτερη ποσότητα του αγαθού. “Λειτουργούν” ως μηχανισμοί κατανομής μόνο αν αγνοήσουμε το ζήτημα του πώς θα έχουμε μεγαλύτερη ποσότητα των αγαθών.
Αντιθέτως, συγκρίνετέ το αυτό με το πώς λειτουργεί η κατανομή βάσει των τιμών αγοράς και της προθυμίας της πληρωμής τους. Πρώτον, η τιμή επιτρέπει στους ανθρώπους να αποφασίζουν εμπεριστατωμένα ως προς το αν η επιθυμία που θέλουν να ικανοποιήσουν είναι αρκετά πιεστική ώστε να δικαιολογεί προς τούτο τη χρήση σπάνιων πόρων. Όταν ανεβαίνει η τιμή ενός αγαθού, πρέπει να αναλογιστούμε προσεκτικά το αν η επιθυμητή από μας χρήση του αγαθού αξίζει ή όχι τον κόπο. Αυτό το χαρακτηριστικό των τιμών αγοράς μάς βοηθά να διασφαλίσουμε ότι τα αγαθά θα κατανεμηθούν προς τις χρήσεις με τη μεγαλύτερη αξία.
Δεύτερον, οι αλλαγές στις τιμές παρέχουν στους πραγματικούς και τους δυνητικούς παραγωγούς και πωλητές πληροφόρηση ως προς την αξία του προϊόντος. Αν οι άνθρωποι αρχίζουν να αποτιμούν κάτι υψηλότερα και ανεβάζουν με τη ζήτησή τους την τιμή, αυτό όχι μόνο σημαίνει ότι καθένας άλλος πρέπει να ξανασκεφτεί τη χρήση του προϊόντος από πλευρά του, αλλά και πληροφορεί και κινητροδοτεί τους ανθρώπους να παραγάγουν μεγαλύτερες ποσότητες από αυτό το αγαθό.
Γενικότερα, η ύπαρξη της τιμής αγοράς για ένα αγαθό, ανεξάρτητα από το πώς μπορεί αυτή να αλλάζει, δίνει την πληροφόρηση και τα κίνητρα για την παραγωγή του. Ξανά, ούτε ένα από τα εναλλακτικά συστήματα κατανομής δεν αγγίζει καν το ζήτημα της παροχής. Όλα υπόρρητα υποθέτουν ότι τα πράγματα απλώς “εμφανίζονται”. Κανένα δεν έχει κάποιον τρόπο να διασφαλίσει ότι, από την στιγμή που η τρέχουσα προσφορά εξαντληθεί, θα υπάρχουν κι άλλες ποσότητες του αγαθού διαθέσιμες.
Τα οικονομικά των έκτακτων συνθηκών
Μπορούμε τώρα να δούμε το πώς αυτές οι θεμελιώδεις ιδέες εφαρμόζονται στο πλαίσιο των έκτακτων συνθηκών και της λεγόμενης αισχροκέρδειας. Στην περίοδο ανάκαμψης από μια φυσική καταστροφή, αγαθά όπως το πετρέλαιο και το νερό έχουν μεγαλύτερη ζήτηση απ' ό,τι συνήθως και μπορεί να αντιμετωπίζουν περιορισμούς στην προσφορά τους. Αυτό οδηγεί τις τιμές της αγοράς σε πολύ ψηλότερα από το συνηθισμένο επίπεδα. Οι καταναλωτές και άλλοι συχνά θεωρούν αυτή την εξέλιξη ως εκμετάλλευση και οι περισσότερες αμερικανικές πολιτείες έχουν νόμους εναντίον της “υπερβολικής” αύξησης των τιμών κατά τη διάρκεια τέτοιων καταστάσεων.
Ένα αποτέλεσμα των υψηλότερων τιμών είναι ότι οι καταναλωτές υποχρεώνονται να αναλογιστούν προσεκτικά την από πλευρά τους χρήση του πόρου. Αν οι τιμές του εμφιαλωμένου νερού εκτοξευθούν, οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να χρησιμοποιήσουν τα μπουκάλια αυτά για να λούσουν τα κατοικίδιά τους και πολύ πιθανότερο να τα χρησιμοποιήσουν για πιο επιτακτικές ανάγκες. Οι αύξηση των τιμών οδηγεί σε καλύτερη ιεράρχηση των χρήσεων, πράγμα που είναι ακριβώς αυτό που θέλουμε όταν οι πόροι γίνονται σπανιότεροι. Η επιβολή νόμων κατά της αύξησης των τιμών εξαλείφει την ανάγκη γι' αυτή τη διαδικασία ιεράρχησης των χρήσεων.
Αν εφαρμοστούν τέτοιου είδους νόμοι θα καταστήσουν τις τιμές ανίκανες να διαδώσουν την αξία του εκάστοτε αγαθού, υποχρεώνοντας τους πωλητές να χρησιμοποιήσουν μια από τις διαδικασίες κατανομής που δεν βασίζονται στις τιμές - συχνότερα αυτή της χρονικής προτεραιότητας. Μερικές φορές όμως βλέπουμε κληρώσεις, ή προσπάθειες για ισότητα μέσω ορίων ως προς την ποσότητα του αγαθού που μπορεί καθένας να αγοράσει. Και κάποιες φορές βλέπουμε βία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το αγαθό δεν γίνεται φτηνότερο. Αντίθετα, απλώς μετακινείται το κόστος από την πληρωμή χρημάτων σε όλα τα υπόλοιπα πράγματα που συζητήσαμε παραπάνω (πχ στο να περιμένει κανείς στην ουρά, στο να υφίσταται βία, στο να μην μπορεί να αποκτήσει προϊόντα που πραγματικά επιθυμεί, κλπ).
Το πρόβλημα με τους νόμους που προσπαθούν να εμποδίσουν την αύξηση των χρηματικών τιμών είναι ότι βραχυκυκλώνουν τη διαδικασία μέσω της οποίας μεγαλύτερη ποσότητα του αγαθού θα γίνει διαθέσιμη. Η βραχυπρόθεσμη αύξηση των τιμών λειτουργεί ως φωτοβολίδα που δείχνει τους υφιστάμενους και τους δυνητικούς παρόχους ότι μπορούν να κερδίσουν χρήματα πουλώντας σ' αυτή την αγορά. Αυτό τους ενθαρρύνει να παράσχουν μεγαλύτερες ποσότητες του εκάστοτε αγαθού, εξέλιξη που εντέλει ωθεί τις τιμές ξανά προς τα κάτω σε πιο συνηθισμένα επίπεδα.
Η αύξηση της τιμής του νερού κάνει επικερδές σε ανθρώπους που απέχουν μεγάλες αποφάσεις να φέρουν νερό στην προσπάθεια ανάκαμψης στο Τέξας - και κάνει τους ανθρώπους να ξανασκεφτούν το πώς θα χρησιμοποιήσουν αυτό το νερό. Αν τεθεί όριο στις τιμές διά νόμου, η παροχή νερού θα είναι πολύ μικρότερη και η υφιστάμενη παροχή θα χρησιμοποιηθεί λιγότερο σοφά.
Οι νόμοι των οικονομικών δεν αναστέλλονται σε μια έκτακτη συνθήκη, ανεξάρτητα από το τι επιχειρούν να κάνουν οι νόμοι των πολιτικών. Όταν τα αγαθά γίνονται σπανιότερα, θα είναι πιο κοστοβόρα η απόκτησή τους, ανεξάρτητα από το αν αυτά τα κόστη θα αφορούν χρηματικά ποσά ή κάτι άλλο. Η σημασία του να αφήνονται οι τιμές της αγοράς να κάνουν τη δουλειά τους και να καθορίζουν ποιος αποκτά τι έγκειται στο ότι αυτή η διαδικασία είναι επίσης και ο τρόπος που μας επιτρέπει να διασφαλίζουμε ότι εξαρχής υπάρχουν πράγματα να κατανεμηθούν. Ο μόνος τρόπος να διασφαλίσουμε ότι έχουμε επαρκή παραγωγή είναι να αφήσουμε τις τιμές της αγοράς να καθορίσουν την κατανάλωση.
--
Ο Steven Horwitz είναι κατέχει την έδρα Schnatter Ελεύθερης Επιχειρηματικότητας στο Τμήμα Οικονομικών του Ball State University, όπου είναι επίσης Ερευνητής στο John H. Schnatter Institute for Entrepreneurship and Free Enterprise. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Hayek''s Modern Family: Classical Liberalism and the Evolution of Social Institutions, διακεκριμένος ερευνητής στο FEE καθώς και μέλος του δικτύου στελεχών του.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στα αγγλικά στις 8 Σεπτεμβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
