Των Antony Davies και James R. Harrigan
Κάθε ανθρώπινη απόφαση φέρνει μαζί της απρόθετες συνέπειες. Συχνά αυτές δεν είναι σημαντικές, κάποιες μάλιστα είναι και αστείες. Όταν η Airbus για παράδειγμα θέλησε να κάνει τα αεροπλάνα της πιο ήσυχα και να βελτιώσει την εμπειρία της πτήσεις για τους ταξιδιώτες, έκανε το Α380 τόσο ήσυχο που οι επιβάτες μπορούσαν να ακούσουν με υπερβολική καθαρότητα τι συνέβαινε στην τουαλέτα του αεροπλάνου. Άλλες φορές οι απρόθετες συνέπειες έχουν δραματικά αποτελέσματα. Το σύστημα υγείας των ΗΠΑ είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αναπτύχθηκε στη σημερινή του μορφή σε μεγάλο βαθμό λόγω δύο κυβερνητικών αποφάσεων.
Πρώτον, οι έλεγχοι των μισθών και των τιμών κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έκαναν τους εργοδότες να προσθέσουν την ασφάλιση υγείας ως μια παροχή προς τους εργαζόμενους. Γιατί συνέβη αυτό; Ο νόμος απαγόρευε στους εργοδότες να αυξήσουν τους μισθούς, κι έτσι για προσελκύσουν εργαζόμενους προσέφεραν ασφάλιση υγείας. Στη συνέχεια, το 1951, το Κογκρέσο όρισε ότι ο παροχές ασφάλισης υγείας από τους εργοδότες δεν θα υπολογίζονται ως φορολογητέο εισόδημα. Έτσι έγινε φθηνότερο για τους εργαζόμενους να παίρνουν αυξήσεις με τη μορφή των μεγαλύτερων και αφορολόγητων παροχών ασφάλισης αντί με τη μορφή των μεγαλύτερων φορολογητέων μισθών.
Έτσι, όχι μόνο οι εργαζόμενοι σήμερα λαμβάνουν ασφάλιση μέσω των εργοδοτών τους (σε αντίθεση για παράδειγμα με το τι ισχύει για την ασφάλιση του αυτοκινήτου και του σπιτιού τους), αλλά και αυτά τα προγράμματα ασφάλισης είναι σήμερα πιο πολυτελή απ' ό,τι θα ήταν αν το Κογκρέσο δεν αποφάσιζε ειδικό φορολογικό καθεστώς γι' αυτά. Αυτές οι δύο πολιτικές αποφάσεις συνέβαλαν στη δημιουργία του συστήματος υγείας που έχουμε σήμερα, ένα σύστημα που σχεδόν όλοι συμφωνούν πως δεν προχωρά.
Κανείς δεν ξεκινά για να δημιουργήσει ένα σύστημα που δεν προχωρά, όπως κανείς δεν ξεκινά για να κάνει τους ήχους της τουαλέτας πιο ευκρινείς στα αεροπλάνα. Και τα δύο ήταν απρόθετες συνέπειες. Και μπορεί κανείς να τις διακρίνει αυτές παντού αν ξέρει πού να κοιτάξει.
Οι απρόθετες συνέπειες συμβαίνουν τόσο συχνά που οι οικονομολόγοι τις αποκαλούν “Προβλήματα κόμπρα” - μια ονομασία που προέρχεται από ένα από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα εμφάνισής τους.
Οι κόμπρες
Στην αποικιακή Ινδία, το Δελχί υπέφερε από τον πολλαπλασιασμό του αριθμού των κομπρών, ένα πρόβλημα που ξεκάθαρα χρειαζόταν μια λύση δεδομένων των πραγμάτων που φέρνουν μαζί τους οι κόμπρες, όπως τον θάνατο. Για να μειωθεί ο αριθμός των κομπρών που κυκλοφορούσαν στην πόλη, η τοπική κυβέρνηση τις επικήρυξε. Αυτό τότε φαινόταν μια απολύτως λογική λύση. Η αμοιβή ήταν αρκετά γενναιόδωρη ώστε αρκετοί να στραφούν στο κυνήγι της κόμπρας, εξέλιξη που οδήγησε ακριβώς στο επιθυμητό αποτέλεσμα: ο πληθυσμός των κομπρών μειώθηκε. Και εδώ είναι που τα πράγματα απέκτησαν ενδιαφέρον.
Καθώς μειώθηκε ο πληθυσμός των κομπρών και έγινε δυσκολότερο να πιάσει κανείς κόμπρες στους δρόμους, οι άνθρωποι άρχισαν να σκέφτονται επιχειρηματικά. Άρχισαν να εκτρέφουν κόμπρες στα σπίτια τους, τις οποίες στη συνέχεια σκότωναν για να εισπράττουν την αμοιβή όπως και παλιότερα. Αυτό οδήγησε σε ένα νέο πρόβλημα: Οι τοπικές αρχές συνειδητοποίησαν ότι ενώ φαίνεται να κυκλοφορούν πολύ λίγες κόμπρες στην πόλη, συνεχίζουν να καταβάλλουν τις ίδιες συνολικά αμοιβές με πριν. Οι αξιωματούχοι της πόλης έκαναν τότε κάτι εύλογο: ακύρωσαν την επικήρυξη. Σε απάντηση τότε αυτής της εξέλιξης, οι άνθρωποι που εξέτρεφαν κόμπρες στα σπίτια τους έκαναν κι αυτοί κάτι εύλογο: Απελευθέρωσαν όλες τις κόμπρες τους, που πλέον δεν είχαν καμία αξία, στους δρόμους της πόλης. Ποιος θέλει το σπίτι του να είναι γεμάτο με κόμπρες;
Στο τέλος, το Δελχί είναι μεγαλύτερο πρόβλημα με κόμπρες όταν έληξε η επικήρυξη απ' ό,τι πριν να ξεκινήσει. Οι απρόθετη συνέπεια του προγράμματος εξολόθρευσης των κομπρών ήταν η αύξηση του αριθμού των κομπρών στους δρόμους. Αυτό το παράδειγμα είναι πλέον παρομοιώδες του τι συμβαίνει όταν μια απόπειρα να επιλυθεί ένα πρόβλημα καταλήγει να επιτείνει ακριβώς το πρόβλημα εκείνο που οι αρμόδιοι επεδίωκαν να επιλύσουν.
Ατμοσφαιρική ρύπανση
Δεν υπάρχει βεβαίως κάτι το ξεχωριστό στις κόμπρες. Το ίδιο πράγμα συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1980 στην πόλη του Μεξικό, που τότε υπέφερε από ακραία υπερβολική ρύπανση την οποία προκαλούσαν τα αυτοκίνητα που οδηγούσαν οι 18 εκατομμύρια κάτοικοι της πόλης. Οι αρχές της πόλης απάντησαν με τον νόμο Hoy No Circula, που σχεδιάστηκε για να μειώσει τη ρύπανση αφαιρώντας 20% των αυτοκινήτων κάθε μέρα (ανάλογα με τα τελευταία ψηφία της πινακίδας κυκλοφορίας τους) από τους δρόμους κατά τον χειμώνα όταν η ατμοσφαιρική ρύπανση ήταν η χειρότερη. Παραδόξως όμως η απομάκρυνση αυτών των αυτοκινήτων από τους δρόμους δεν βελτίωσε την ποιότητα του αέρα στην Πόλη του Μεξικού. Την έκανε μάλιστα χειρότερη.
Απ' ό,τι φάνηκε, οι ανάγκες των ανθρώπων δεν αλλάζουν με ένα απλό διάταγμα. Οι κάτοικοι της πόλης του Μεξικού μπορεί να ήθελαν καλύτερο αέρα για την πόλη τους, αλλά έπρεπε να πάνε και στη δουλειά και τα σχολεία τους. Και αντέδρασαν στην απαγόρευση με τρόπους που οι αρμόδιοι ούτε επεδίωκαν, ούτε προέβλεψαν.
Κάποιοι μοιράστηκαν τις κούρσες ή πήραν δημόσιες συγκοινωνίες όπως επεδίωκε ο νόμος. Άλλοι όμως πήραν ταξί, και το μέσο ταξί εκείνη την εποχή ρύπαινε περισσότερο από το μέσο αυτοκίνητο. Μια άλλη ομάδα ανθρώπων υπονόμευσε την πρόθεση του νόμου ακόμη πιο έντονα. Αγόρασαν δεύτερα αυτοκίνητα, τα οποία βεβαίως είχαν διαφορετικούς αριθμούς κυκλοφορίας, και τα οδηγούσαν εκείνη την ημέρα της εβδομάδας που απαγορευόταν να οδηγήσουν τα κανονικά τους αυτοκίνητα. Τι αυτοκίνητα αγόρασαν; Τα πιο φτηνά που μπορούσαν να βρουν, οχήματα που ξερνούσαν καυσαέρια στην πόλη με ρυθμό πολύ μεγαλύτερο απ' ό,τι τα αυτοκίνητα που δεν επιτρεπόταν να οδηγήσουν. Οι άνθρωποι απελευθέρωσαν τις κόμπρες τους στους δρόμους, μόνο που αυτή τη φορά οι κόμπρες ήταν αυτοκίνητα.
Απρόθετες συνέπειες παντού
Αυτά τα παραδείγματα των απρόθετων συνεπειών δεν είναι κάποιες ανωμαλίες. Απρόθετες συνέπειες ανακύπτουν κάθε φορά που μια αρχή επιβάλει τη βούλησή της στους ανθρώπους. Οι νόμοι για τις ζώνες ασφαλείας και τους αερόσακους κάνουν το να είναι κανείς πεζός ή ποδηλάτης λιγότερο ασφαλές καθώς κάνουν ασφαλέστερο για τους οδηγούς να προσέχουν λιγότερο. Οι νόμοι για τα δάνεια της ημέρας πληρωμής, που έχουν ως στόχο να προστατεύσουν τους δανειστές με χαμηλά εισοδήματα από τα υψηλά επιτόκια δανεισμού, κάνουν ακριβότερο για τους δανειστές με χαμηλά εισοδήματα να δανείζονται καθώς τους σπρώχνουν αναγκαστικά σε ακόμη ακριβότερες εναλλακτικές.
Η απαίτηση οι εταιρίες να δημοσιοποιούν τις αμοιβές των Διευθυνόντων Συμβούλων τους για να ενθαρρύνουν τους μετόχους να τις μειώσουν, είχε ως αποτέλεσμα οι Διευθύνοντες Σύμβουλοι που πληρώνονταν λιγότερο να απαιτήσουν υψηλότερες αμοιβές. Οι νόμοι των τριών παραβάσεων, που είχαν ως πρόθεση να μειώσουν την εγκληματικότητα, αύξησαν τους θανάτους από αστυνομικούς καθώς έδωσαν στους εγκληματίες που ήδη έχουν καταδικαστεί δύο φορές μεγαλύτερα κίνητρα να αποφεύγουν ή και να αντιστέκονται βίαια στην αστυνομία.
Ο νόμος Americans With Disabilities Act δίνει στους εργοδότες το κίνητρο να εφαρμόζουν αρνητικές διακρίσεις έναντι των ατόμων με αναπηρία με το να μην τους προσλαμβάνουν εξαρχής για να αποφύγουν πιθανές αξιώσεις στη συνέχεια. Η υποχρεωτική αδειοδότηση των ηλεκτρολόγων μπορεί να αυξήσει τα περιστατικά τραυματισμών λόγω ελαττωματικών ηλεκτρικών εγκαταστάσεων μειώνοντας τη διαθεσιμότητα των ηλεκτρολόγων και ενθαρρύνοντας έτσι τους ιδιοκτήτες να κάνουν μόνοι τους ηλεκτρολογικές επιδιορθώσεις.
Η Βενεζουέλα
Τίποτα όμως δεν αναδεικνύει καλύτερα το εύρος των πιθανών προβλημάτων που ανακύπτουν από απρόθετες συνέπειες απ' ό,τι η τραγική λερναία ύδρα που εμφανίστηκε στη Βενεζουέλα το 1976 με την κρατικοποίηση του πετρελαϊκού κλάδου της χώρας. Η πρόθεση της κυβέρνησης ήταν να κρατήσει τα κέρδη από το πετρέλαιο στη χώρα. Κι αυτό συνέβη - για λίγο.
Όταν όμως το κράτος αναλαμβάνει έναν προηγουμένως ιδιωτικό κλάδο, το κίνητρο το κέρδους για τη διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου χάνεται, και το φυσικό κεφάλαιο χάνει την αξία του. Αυτή η υποβάθμιση για να φανεί στο πλήρες της μέγεθος χρειάζεται περίπου μια δεκαετία, και γι' αυτό τον λόγο φάνηκε - τουλάχιστον πρόσκαιρα - ότι σε αντίθεση με οπουδήποτε αλλού που δοκιμάστηκε ο σοσιαλισμός, ο σοσιαλισμός της Βενεζουέλας λειτουργούσε.
Καθώς όμως κατέρρευσε το φυσικό κεφάλαιο της πετρελαϊκής βιομηχανίας, η παραγωγή πετρελαίου μειώθηκε. Κατά σύμπτωση, εκείνη περίπου την εποχή μειώθηκαν και οι τιμές του πετρελαίου - ένα γεγονός στο οποίο ρίχνουν την ευθύνη οι υποστηρικτές του σοσιαλισμού. Αυτό όμως είναι αδιαμφισβήτητα λάθος καθώς καμία άλλη πετρελαιοπαραγωγός χώρα δεν υπέστη όσα επρόκειτο να υποστεί η Βενεζουέλα.
Καθώς τα εισοδήματα από το πετρέλαιο και η παραγωγή του βυθίζονταν η κυβέρνηση της Βενεζουέλας αντέδρασε με τον τρόπο που αναπόφευκτα αντιδρούν οι κυβερνήσεις όταν εξαφανίζονται τα εισοδήματα. Δανείστηκε και φορολόγησε όσο μπορούσε περισσότερο, και στη συνέχεια άρχισε να τυπώνει χρήμα. Το τύπωμα αυτό οδήγησε στην απρόθετη συνέπεια του πληθωρισμού, και οι τιμές αυξήθηκαν τόσο πολύ που οι άνθρωποι δεν μπορούσαν πλέον να αγοράσουν τρόφιμα.
Για να απαντήσει η κυβέρνηση σ' αυτή την απρόθετη συνέπεια, επέβαλε ελέγχους τιμής στα τρόφιμα. Αυτό όμως δημιούργησε μια νέα απρόθετη συνέπεια, καθώς οι αγρότες δεν μπορούσαν πλέον να καλύψουν τα έξοδα παραγωγής των τροφίμων. Κι έτσι, σταμάτησαν να τα παράγουν. Στο τέλος, η κυβέρνηση υποχρέωσε τους ανθρώπους να εργάζονται στα αγροκτήματα προκειμένου να διασφαλιστεί η παραγωγή τροφίμων.
Η τελική απρόθετη συνέπεια της εθνικοποίησης του πετρελαϊκού κλάδου της Βενεζουέλας ήταν η δουλεία.
Το δίδαγμα
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι η νομοθεσία δεν έχει τη θέση της. Αυτό που σημαίνουν είναι ότι οι νομοθέτες πρέπει να συνειδητοποιούν πλήρως ότι κάθε ανθρώπινη δράση έχει τόσο σκόπιμες όσο και απρόθετες συνέπειες. Τα ανθρώπινα όντα αντιδρούν σε κάθε κανόνα, κανονισμό, και διαταγή που επιβάλλουν οι κυβερνήσεις, και οι αντιδράσεις τους έχουν αποτελέσματα που μπορεί να διαφέρουν κατά πολύ από εκείνα που προσδοκούσαν οι νομοθέτες. Ενώ λοιπόν η νομοθεσία έχει τη θέση της, αυτή θα πρέπει να ορίζεται με μεγάλη προσοχή και τεράστια ταπεινότητα. Δυστυχώς αυτά τα χαρακτηριστικά δεν εντοπίζονται συχνά σε όσους καταλήγουν να γίνουν νομοθέτες, γι' αυτό και τα παραδείγματα του προβλήματος της κόμπρας είναι τόσο κοινά.
--
Ο Antony Davies είναι διακεκριμένο στέλεχος του FEE. O James R. Harrigan είναι εκτελεστικός διευθυντής του Κέντρου Φιλοσοφίας της Ελευθερίας του πανεπιστημίου της Αριζόνας και διακεκριμένο στέλεχος του FEE.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε τα αγγλικά στις 6 Σεπτεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
