Των Doug McCoullough και Brooke Medina
“Το [Αμερικανικό] Όνειρο δεν είναι νεκρό, και δεν πρέπει να αφήσουμε μια λαϊκιστική κραυγή να μας πείσει περί του αντιθέτου. Οι Αμερικανοί που ζουν σήμερα έχουν κάθε λόγο να είναι αισιόδοξοι - και ευγνώμονες” - Michael Strain, Αμερικανός οικονομολόγος.
Ο καπιταλισμός έχει γίνει ο αγαπημένος στόχος όσων ζητούν μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους στις αγορές. Οι κρατιστές αγαπούν να παραπονιούνται γι’ αυτόν και οι υγιείς “σκεπτόμενοι” αγαπούν να υποβαθμίζουν τη σημασία του. Είτε πρόκειται για την ανισότητα των εισοδημάτων, είτε για την ολοένα και μεγαλύτερη δύναμη των μεγάλων τεχνολογικών εταιριών, ο “ύστερος καπιταλισμός” χρησιμοποιείται ως όρος από εκείνους που θα ήθελαν να εξαλείψουν ή να μειώσουν κατά πολύ την ιδιωτική ιδιοκτησία και να φέρουν μια νέα εποχή αναδιανομής.
Βρίσκεται όμως πράγματι ο καπιταλισμός στον επιθανάτιο ρόγχο του; Και αν ναι, πού οδεύουμε;
Η ιδέα του ύστερου καπιταλισμού υπάρχει από τότε που ο Καρλ Μαρξ ξεκίνησε την επίθεσή του εναντίον της ελεύθερης επιχειρηματικότητας τον 19ο αιώνα, μολονότι ο όρος επισήμως κατασκευάστηκε από τον Γερμανό οικονομολόγο Werner Sombart στο βιβλίο του Der Moderne Kapitalismus του 1902. Ο Μαρξ πίστευε ότι το προλεταριάτο εντέλει θα επαναστατούσε έναντι της αστικής τάξης λόγω του άγχους που δημιουργεί η ανισότητα και η εκμετάλλευση. Γι’ αυτόν, μια από τις πιο απεχθείς αδικίες ήταν η ανισότητα του πλούτου. Πίστευε ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία είναι ένας βασικός μοχλός της ανισότητας που ουσιαστικά θωρακίζει τους πλουσίους από την υποχρέωση να δώσουν στους εργαζομένους το δίκαιο μερίδιό τους.
Σας ακούγονται αυτά γνώριμα; Ο γερουσιαστής Σάντερς έχει ένα ολόκληρο απόθεμα προτάσεων πολιτικής που βασίζονται σε κακές ιδέες και στην υπόθεση ότι οι πλούσιοι αμερικανοί εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους μετατρέποντας τις ιδιοκτησίες τους σε όπλα για την εξυπηρέτηση της ανίερης απληστίας τους.
Όσοι ισχυρίζονται ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται στις τελευταίες μέρες του, ξεκινούν από δύο υποθέσεις:
Ότι η οικονομική ανισότητα ισοδυναμεί με αδικία
Ότι η ύπαρξη οικονομικής ανισότητας σημαίνει ότι ο καπιταλισμός πρέπει να αντικατασταθεί.
Μια ιστορία δύο ανισοτήτων
Η ανεργία στις Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκεται σήμερα στο χαμηλότερο επίπεδό της από τη δεκαετία του 1960. Όχι μόνο η οικονομία δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, αλλά και οι μισθοί αυξάνονται. Και αναλογιστείτε κι αυτό: “Οι μισθοί για το χαμηλότερο τρίτο των εργαζομένων αυξάνονται με ετήσιο ρυθμό 4,1% τα τελευταία δύο χρόνια, έναντι 3,3% για το μεσαίο τρίτο και 3,6% για όσους βρίσκονται στην κορυφή”.
Υπάρχει τόση μεγάλη ζήτηση για εργαζόμενους, ιδίως σε κλάδους όπως η υγεία και η εκπαίδευση, που ολοένα και περισσότερες εταιρίες προσφέρουν πακέτα κινήτρων για να αντισταθμίσουν το κόστος της μετακίνησης σε μια νέα θέση εργασίας. Αν εξετάσουμε την εισοδηματική κινητικότητα των Αμερικανών, με το 95% όσων βρίσκονται στο κατώτατο 20% να μην παραμένουν στην ίδια θέση μετά από 15 χρόνια, καθίσταται σαφές ότι ο πλούτος είναι παροδικός σε μια οικονομία της αγοράς, παρέχοντας σε πολλούς ένα μονοπάτι για την επιδίωξη του Αμερικανικού Ονείρου.
Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι οι ρυθμιστικές και φορολογικές μεταρρυθμίσεις παίζουν ρόλο στη μείωση της ανισότητας πλούτου. Βεβαίως, τίποτα δεν θα δημιουργήσει απόλυτη ισότητα πλούτου σε μια ελεύθερη αγορά (και ούτε θα έπρεπε), αλλά τα αποτελέσματα της απορρύθμισης και της φορολογικής μεταρρύθμισης είναι αποκαλυπτικά. Ο οικονομολόγος Μάικλ Στρέιν επισημαίνει ότι από την αρχή της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 2008 μέχρι το 2016 “η ανισότητα υποχώρησε κατά 7%” αφού ληφθούν υπόψη οι φόροι και οι μεταβιβάσεις.
Καθώς οι απαιτήσεις που εγείρει το κράτος επί των επιχειρήσεων και του προσωπικού πλούτου μειώνονται, οι εργοδότες αισθάνονται πιο άνετα να επενδύσουν σε σχέδια επέκτασης, εξέλιξη που οδηγεί σε νέες θέσεις εργασίας και με τη σειρά της δημιουργεί ζήτηση για επιπρόσθετη εργασίας. Αυτό κάνει τους εργαζόμενους πιο ελκυστικούς στους δυνητικούς εργοδότες, ενισχύοντας όσους αναζητούν δουλειά με ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον που τους επιτρέπει να είναι πιο επιλεκτικοί.
Παρά όμως την ικανότητα της ελεύθερης αγοράς να δημιουργεί μεγαλύτερη ισότητα ευκαιριών, κάποια είδη ανισότητας θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Ο οικονομολόγος Thomas Sowell επισημαίνει ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που συμβάλλουν στην ανισότητα, λέγοντας ότι “ποτέ δεν υπήρξε λόγος να περιμένει κανείς την εμφάνιση της ισότητας. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί παράγοντες που περιπλέκουν τα πράγματα, οι διαφορετικοί πολιτισμοί παίζουν ρόλο, όπως και τα δημογραφικά δεδομένα και οι περιοχές”.
Για παράδειγμα, το προσδόκιμο ζωής ενός ανθρώπου που ζει στα βουνά είναι κατά μέσο όρο μια δεκαετία μικρότερο απ’ ό,τι ενός ανθρώπου που ζει στα προάστια της Βιρτζίνια. Η ανισότητα αποκαλύπτεται ακόμη και σε φαινομενικά επιφανειακά ζητήματα, όπως η σωματική ελκυστικότητα, η αθλητική ικανότητα και το μουσικό ταλέντο. Δεν μπορούν όλοι να παίζουν όπως ο Patrick Mahomes ή να τραγουδούν όπως η Adele.
Η δικαιοσύνη του καπιταλισμού
Λίγα πράγματα είναι πιο εξοργιστικά στη δουλειά ενός ανθρώπου από το να βλέπει τις σκληρές και ειλικρινείς προσπάθειές του να ματαιώνονται από ένα σύστημα που είναι σχεδιασμένο ώστε να συντρίβει τον ανταγωνισμό. Δυστυχώς, αυτή είναι η προσέγγιση πολλών υπέρμαχων του προστατευτισμού τόσο στην αριστερά, όσο και στη δεξιά σε ό,τι αφορά την οικονομική πολιτική. Μέσω επαχθών ρυθμίσεων, περιορισμών στην επαγγελματική αδειοδότηση, νόμων περί κατώτατων μισθών, ελέγχων τιμών, δασμών και πολλών άλλων μέσων, κάνουν πολλούς ανθρώπους να αισθάνονται ότι παίζουν σημαδεμένα χαρτιά.
Αντιθέτως, η ελεύθερη επιχειρηματικότητα είναι απελευθερωτική και δημιουργεί ευκαιρίες. Η διάδοση του καπιταλισμού και η προαγωγή των ελεύθερων αγορών έχει οδηγήσει στη σημαντική ελάττωση της ακραίας φτώχειας. Τη δεκαετία του 1980, περίπου το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Σήμερα, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 8,6%.
Ακόμη και αυταρχικά καθεστώτα όπως η Κίνα, αναγνωρίζουν τη σημασία της περιορισμένης παρέμβασης του κράτους στις αγορές ώστε αυτές να είναι ανταγωνιστικές σε μια ολοένα και περισσότερο παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Ο καπιταλισμός έχει αποδειχθεί το καλύτερο όχημα οικονομικής δικαιοσύνης για τους περιθωριοποιημένους και τους εξαθλιωμένους. Γιατί να θέλει κανείς να στερήσει τους φτωχούς από την κινητικότητα που προσφέρει η ελεύθερη επιχειρηματικότητα;
Ο καπιταλισμός σήμερα, αύριο και για πάντα;
Αν κοιτάξουμε τα στοιχεία που αφορούν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων ως έναν δείκτη της βιωσιμότητας του καπιταλισμού, δεν χρειάζεται να πάμε παραπέρα από τις επιχειρήσεις που έχουν “ένα τεράστιο χάσμα 54 ποσοστιαίων μονάδων έναντι του κράτους ως θεσμού στις απαντήσεις ότι επιτελούν με επιτυχία τον ρόλο τους”, σύμφωνα με το Edelman Trust Barometer. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η οικονομική εμπιστοσύνη στις ΗΠΑ βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδό της σε σύγκριση με τα τελευταία σχεδόν 20 χρόνια.
Όχι, ο καπιταλισμός δεν φαίνεται να μας εγκαταλείπει σύντομα. Αντί οι κρατιστές να επιτίθενται στον καπιταλισμό - προτείνοντας συχνά την παρέμβαση των κρατών - θα ήταν σοφό από πλευράς τους να επιδείξουν λίγη διανοητική ταπεινότητα και να πάρουν ένα μάθημα από την αποτελεσματικότητα και τον δυναμισμό του ιδιωτικού τομέα.
Τα δεδομένα δεν σηκώνουν αμφισβήτηση. Ο καπιταλισμός είναι ο κύριος μοχλός της οικονομικής άνθησης και καινοτομίας για σχεδόν τριακόσια χρόνια, εκτοξεύοντας άτομα, κοινωνίες και έθνη σε επίπεδα ευημερίας αδιανότητα προηγουμένως. Ο καπιταλισμός σέβεται τα άτομα και τις κοινότητες, αναγνωρίζοντας ότι θα πρέπει να μπορούν να συνάπτουν σχέσεις συνεργασίας και εμπορίου κατά την κρίση τους. Ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς τιμά το φυσικό δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία.
Όμως ακόμη και πέρα από αυτές τις αρχές και τις μεγάλες ιδέες, το πρακτικό ζήτημα είναι ότι όσο οι άνθρωποι θα αποδίδουν αξία στην ευημερία, τις ευκαιρίες και την καινοτομία, ο καπιταλισμός δεν θα ξεθωριάσει. Η ελεύθερη επιχειρηματικότητα προσφέρει τεχνολογική καινοτομία που κάνει τα προϊόντα εξυπνότερα, ελαφρύτερα, φτηνότερα και λιγότερο απαιτητικά σε πρώτες ύλες.
Ο καπιταλισμός δημιουργεί ενώ ο σοσιαλισμός καταστρέφει.
Η μετακίνηση από τον καπιταλισμό της ελεύθερης αγορά στην ελεγχόμενη οικονομία δεν είναι ούτε ηθική, ούτε υπεύθυνη. Όσο οι ελεύθεροι άνθρωποι προτιμούν τη δράση έναντι της απάθειας και την ελευθερία έναντι της υποτέλειας, ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να προσφέρει στα άτομα την ευκαιρία να επιδιώξουν το Αμερικανικό Όνειρο.
--
*Η Brooke Medina είναι διευθύντρια επικοινωνίας του Civitas Institute, ενός οργανισμού δημόσιας πολιτικής αφιερωμένου στις ιδέες του περιορισμένου κράτους και της ελευθερίας. Ο Doug McCullough είναι εταιρικός δικηγόρος στην νομική εταιρεία McCullough Sudan του Τέξας, και διευθυντής του Lone Star Policy Institute.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 27 Φεβρουαρίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
