Του Kristian Niemietz*
Φανταστείτε ότι μια χώρα με δικτατορική κυβέρνηση εισήγαγε μια εντελώς παράλογη και καταστροφική πολιτική. Ας πούμε, απαγορεύει την σύγχρονη ιατρική και ως αποτέλεσμα ο αριθμός των ανθρώπων που πεθαίνουν από ιάσιμες ασθένειες εκτοξεύεται. Ή φανταστείτε ότι αναλαμβάνουν κάποιο μεγάλης κλίμακας κρατικό εγχείρημα εικόνας, που χρησιμοποιεί τεράστιο όγκο νερού και ως αποτέλεσμα υποφέρει από λειψυδρία και αποτυχημένες σοδειές.
Φανταστείτε τώρα ότι βρίσκεστε να συζητάτε με έναν υποστηρικτή αυτών των πολιτικών. Του παρουσιάζετε τις πρόσφατες αποτυχίες αυτών των πολιτικών στην παραπάνω χώρα. Κι αυτός απαντά:
“Όχι, απλώς δεν καταλαβαίνεις. Αυτές οι πολιτικές απέτυχαν σ’ αυτή τη χώρα, γιατί έχει δικτατορία. Εγώ δεν θέλω δικτατορία. Είμαι δημοκράτης. Αυτό λοιπόν που συνέβη σ’ αυτή τη χώρα δεν με αφορά. Το γεγονός ότι μου αντιτείνεις αυτό το επιχείρημα καταδεικνύει ότι είσαι είτε κακόβουλος, είτε ανόητος”.
Πιθανότατα δεν θα σας πείσει. Οι αρνητικές συνέπειες των παραπάνω πολιτικών είναι το αποτέλεσμα των ίδιων των πολιτικών. Το αν αυτό συνέβη σε μια δημοκρατία ή μια δικτατορία είναι απολύτως άσχετο. Αυτό που έχει σημασία είναι οι ίδιες οι πολιτικές, και όχι το σύστημα διακυβέρνησης υπό το οποίο υιοθετήθηκαν.
Οι σοσιαλιστές όμως, μπορούν να χρησιμοποιούν χωρίς επιπτώσεις αυτήν ακριβώς τη “λογική” κάθε φορά. Τολμήστε να αναφέρετε τις οικονομικές αποτυχίες των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ, ή της μαοϊκής Κίνας, ή του Βόρειου Βιετνάμ, ή σήμερα της Κούβας, ή της Βενεζουέλας, ή της Βόρειας Κορέας, και η απάντηση κάθε φορά θα είναι η ίδια: “Μα εκεί είχαν διδακτορία. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με μένα, εγώ είμαι δημοκράτης σοσιαλιστής!”
Ο Samuel Arnold, καθηγητής πολιτικής θεωρίας στο Texas Christian University, γράφει στην Teen Vogue τα εξής:
“Σοσιαλισμός σημαίνει ‘οικονομική δημοκρατία’
Αυτός ο ορισμός αντίκειται στον βαθιά εσφαλμένο τρόπο με τον οποίο γίνεται κατανοητός ο σύγχρονος δημοκρατικός σοσιαλισμός. Ο πρώτος λέει ότι ο σοσιαλισμός σημαίνει απλώς τον κρατικό έλεγχο της οικονομίας, ακόμη και αν μιλάμε για ένα βαθιά αντιδημοκρατικό κράτος. Αυτή η άποψη βλέπει δικτατορίες όπως η Σοβιετική Ένωση, η Βενεζουέλα, και η Βόρεια Κορέα ως σοσιαλιστικές. Αλλά αυτά τα παραδείγματα δεν είναι καθόλου σοσιαλιστικά. Ο σοσιαλισμός προϋποθέτει μια εύρωστη πολιτική και οικονομική δημοκρατία - ακριβώς το αντίθετο από αυτά τα αυταρχικά καθεστώτα”.
Ο Bashkar Sunkara, ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού Jacobin και πρώην αντιπρόεδρος των Δημοκρατών Σοσιαλιστών Αμερικής (Democratic Socialists of America - DSA) γράφει στο βιβλίο του The Socialist Manifesto:
“Ο σοσιαλισμός ουσιαστικά σήμαινε ριζοσπαστική δημοκρατία.
Δεν ήταν μια αυταρχική δικτατορία. Ο Μαρξ περιέγραψε μια εξισωτική, συμμετοχή δημοκρατία.
Τα αιτήματα του Μαρξ για το σοσιαλιστικό κίνημα θα είχαν καταλήξει σε μια κοινωνία όπου ένα ριζικά μεταμορφωμένο, δημοκρατικό κράτος θα κατείχε την πρώην ιδιωτική ιδιοκτησία και θα τη χρησιμοποιούσε ορθολογικά υπό την διεύθυνση και προς όφελος του λαού”.
Σε μια συνέντευξή της στον Douglas Carswell, η μαρξίστρια οικονομολόγος Grace Blakeley υποστηρίζει:
“Είχαμε προφανώς παραδείγματα κρατικού σοσιαλισμού ανά τα χρόνια, είτε κοιτάξει κανείς την ΕΣΣΔ, είτε - θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει - τη Βενεζουέλα. Εγώ θα υποστήριζα πως ποτέ δεν είδαμε δημοκρατικό σοσιαλισμό”.
Μια μονοκοντυλιά αρκεί ώστε αυτοί οι συγγραφείς να απαλλαγούν από το βάρος δυο ντουζίνων αποτυχημένων σοσιαλιστικών εγχειρημάτων.
Ας βάλουμε στην άκρη το ερώτημα αν όντως ήταν απλώς μια σύμπτωση το γεγονός ότι ο σοσιαλισμός πάντα, νωρίτερα ή αργότερα, κατέληξε σε δικτατορία. Ας βάλουμε στην άκρη και το ερώτημα αν ο σοσιαλισμός θα μπορούσε ποτέ να είναι πραγματικά δημοκρατικός, ακόμη και αν είχε ελεύθερες εκλογές και περιοδικές αλλαγές στη διακυβέρνηση (σπόιλερ: δεν θα μπορούσε, δείτε τις σελίδες 40-7). Χάριν του επιχειρήματος, ας υποθέσουμε ότι όντως η σοσιαλιστική οικονομία θα μπορούσε να συνδυαστεί με μια πρότυπη δημοκρατία.
Αυτή η κοινωνία πιθανότατα κατά πολλούς τρόπους θα ήταν ένα καλύτερο μέρος να ζει κανείς από όλες τις σοσιαλιστικές κοινωνίες που υπήρξαν μέχρι σήμερα. Αλλά δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να πιστεύουμε ότι θα ήταν πιο ευημερούσα απ’ αυτές. Οι οικονομικές αποτυχίες του σοσιαλισμού ποτέ δεν είχαν να κάνουν με κάποιο έλλειμμα δημοκρατίας.
Ο εκδημοκρατισμός βελτιώνει πολλά πράγματα, και είναι επιθυμητός για πολλούς λόγους. Αλλά δεν κάνει από μόνος του τις χώρες πλουσιότερες. Η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν και η Χιλή δεν ήταν δημοκρατίες όταν ξεκίνησε η οικονομική τους απογείωση. Ούτε το Χονγκ Κονγκ ή η Σιγκαπούρη. Η Γερμανία και η Ιαπωνία έγιναν δημοκρατίες πολύ μετά την ανάδειξή τους σε μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις. Η εμπειρική βιβλιογραφία σ’ αυτό το θέμα δεν βρίσκει κάποια σχέση ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και το σύστημα διακυβέρνησης (βλέπε σελ. 34-36).
Το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο λόγος που η σοβιετική οικονομία απέτυχε είναι γιατί η Σοβιετική Ένωση ήταν μια δικτατορία, είναι συνεπώς τόσο παράλογο όσο και να ισχυρίζεται ότι απέτυχε επειδή οι άνθρωποι μιλούσαν ρώσικα ή επειδή έπιναν βότκα, ή επειδή εκεί χιονίζει πολύ. Απλώς σημαίνει ότι επισημαίνει κανείς ένα οικονομικώς άσχετο γεγονός για τη χώρα αυτή, και ότι ισχυρίζεται ότι αυτό το άσχετο γεγονός κατά κάποιο τρόπο ευθύνεται για τις αποτυχίες του σοσιαλισμού.
Αν οι σοσιαλιστές θέλουν να υποστηρίξουν ότι η δημοκρατία ήταν το μαγικό συστατικό που έλειπε και θα έκανε τις σοσιαλιστικές οικονομίες να δουλέψουν, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να εντοπίσουν έναν μηχανισμό μέσω του οποίου η δημοκρατία υποτίθεται ότι κάνει τα μαγικά της. Πώς ακριβώς η δημοκρατία θα έκλεινε το οικονομικό χάσμα μεταξύ της Ανατολικής και της Δυτικής Γερμανίας, ή της Βόρειας και της Νότιας Κορέας, ή της Κούβας και του Πουέρτο Ρίκο, ή της μαοϊκής Κίνας και της Ταϊβάν, ή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αγκόλα και της Μποτσουάνα, ή της Βενεζουέλας και της Χιλής;
Οι σοσιαλιστές δεν μπορούν να το κάνουν αυτό, γιατί δεν υπάρχει ένας τέτοιος μηχανισμός. Η φιλελεύθερη κριτική των σοσιαλιστικών οικονομικών ισχύει τόσο για τον δημοκρατικό όσο και για τον μη δημοκρατικό σοσιαλισμό. Πριν από σχεδόν ακριβώς έναν αιώνα, ο Αυστριακός οικονομολόγος Λούντβιχ φον Μίζες δημοσίευσε το Economic Calculation in the Socialist Commonwealth (Οικονομικός Υπολογισμός στη σοσιαλιστική πολιτεία), ίσως την πρώτη συστηματική κριτική των σοσιαλιστικών οικονομικών. Το ερώτημα αν ο σοσιαλισμός είναι δημοκρατικός ή δικτατορικός έχει τόσο περιφερειακή σημασία στο επιχείρημα του Μίζες, που ο ίδιος κρίνει ότι δεν αξίζει περισσότερο από ένα σύντομο παρεμπίπτον σχόλιο:
“Υπό τον σοσιαλισμό, όλα τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην κοινότητα. Η κοινότητα καθορίζει τη χρήση τους στην παραγωγή μέσω της σύστασης ενός ειδικού σώματος για τον σκοπό αυτό. Η δομή αυτού του σώματος και το ερώτημα πώς αυτό θα διατυπώσει και θα αντιπροσωπεύσει τη βούληση της κοινότητας έχει για μας δευτερεύουσα σημασία. Εκεί όπου την εξουσία δεν θα έχει μια δικτατορία, θα εξαρτάται από την ψήφο των περισσοτέρων”.
Η κριτική του Μίζες έναντι του σοσιαλισμού παραμένει έγκυρη παρά τα χρόνια που έχουν περάσει. Είναι κρίμα που, εκατό χρόνια μετά, εμείς δεν έχουμε γίνει σοφότεροι.
*Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής θεμάτων Πολιτικής Οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 28 Ιουλίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
