Της Agnieszka Golec de Zavala
Το 2007, μία Βρετανή δασκάλα στο Σουδάν καταδικάστηκε κατ' εφαρμογή της σαρίας σε ποινή κάθειρξης γιατί επέτρεψε στους μαθητές της να ονομάσουν ένα αρκουδάκι στη σχολική τάξη “Μωάμεθ”. Την επόμενη μέρα της ανακοίνωσης της ποινής, περισσότεροι από 10.000 άνθρωποι διαδήλωσαν στους δρόμους του Χαρτούμ ζητώντας την εκτέλεση της δασκάλας επί βλασφημία. Ενώ υπήρχαν εναλλακτικές εξηγήσεις - το όνομα Μωάμεθ επελέγη μέσω ψηφοφορίας των παιδιών ενώ είναι και δημοφιλές ανδρικό όνομα στο Σουδάν - ο λόγος που η δασκάλα βρέθηκε αντιμέτωπη με τόση δυσανάλογη έχθρα είναι διότι πολλοί άνθρωποι ερμήνευσαν τις πράξεις της ως προσβολή στην ομάδα τους συνολικά.
Το 2014, μια ομάδα παραγωγής από τη βρετανική τηλεοπτική σειρά Top Gear εκδιώχθηκε από την Αργεντινή από οργισμένους διαδηλωτές που προσεβλήθησαν από την πινακίδα κυκλοφορίας ενός από τα αυτοκίνητα της εκπομπής. Ο αριθμός κυκλοφορίας ήταν “H982 FLK” το οποίο οι Αργεντίνοι ερμήνευσαν ως σαρκαστική αναφορά στον πόλεμο των Φώκλαντ του 1982 με το Ηνωμένο Βασίλειο. Φυσικά, αυτό μπορούσε να είναι μια σύμπτωση ή ένα λάθος, αλλά ερμηνεύθηκε ως προσβολή στην Αργεντινή και προκάλεσε μια ανταποδοτική εχθρότητα.
Στα παραδείγματα αυτά, όσοι αισθάνθηκαν ότι η ομάδα τους προσεβλήθη θα εκτιμούσαν ιδιαίτερα αυτή την ομάδα. Όμως δεν προσβάλλονται ούτε ανταποδίδουν τις πραγματικές ή τις φαντασιακές απειλές στην εικόνα της ομάδας τους όλοι όσοι εκτιμούν ιδιαίτερα την ομάδα τους αυτή. Γιατί λοιπόν κάποιοι αισθάνονται ότι προσεβλήθη η ομάδα τους ενώ κάποιοι άλλοι όχι; Και γιατί κάποιοι αισθάνονται ότι η ομάδα τους προσεβλήθη ενώ δεν υπήρχε καμία πρόθεση προσβολής και ενώ παρουσιάστηκαν εναλλακτικές εξηγήσεις;
Η περίεργη περίπτωση των συλλογικών ναρκισσιστών
Έρευνες από το PrejudiceLab στο Goldsmiths, University of London στο οποίο εργάζομαι καταδεικνύουν ότι άνθρωποι που έχουν υψηλές επιδόσεις στην κλίμακα συλλογικού ναρκισσισμού είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι ακόμη και στις παραμικρές προσβολές στην εικόνα της ομάδας τους. Σε αντίθεση με τους ανθρώπους με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, οι οποίοι διατηρούν μια διογκωμένη εικόνα των εαυτών τους, οι συλλογικοί ναρκισσιστές υπερβάλλουν τις προσβολές έναντι της εικόνας της ομάδας τους και απαντούν σ' αυτές επιθετικά.
Οι συλλογικοί ναρκισσιστές πιστεύουν ότι η αξία και η σημασία της ομάδας τους δεν αναγνωρίζονται επαρκώς από τους υπολοίπους. Αισθάνονται ότι η ομάδα τους αξίζει ειδική μεταχείριση και διεκδικούν επίμονα να λάβει την αναγνώριση και τον σεβασμό που της αξίζει. Με άλλα λόγια, ο συλλογικός ναρκισσισμός ισοδυναμεί με την πίστη στη διογκωμένη σημασία της ομάδας του ατόμου και απαιτεί την εξωγενή επικύρωση αυτής της πίστης.
Οι συλλογικοί ναρκισσιστές δεν αρκούνται απλώς να είναι είναι μέλη μιας αξιόλογης ομάδας. Δεν αφιερώνουν την ενέργειά τους στο να συνεισφέρουν στη βελτίωση και την αξία της ομάδας τους. Αντίθετα, παρατηρούν αν όλοι τριγύρω τους, και ιδίως οι άλλες ομάδες, αναγνωρίζουν τη μεγάλη αξία και την ειδική σημασία της δικής τους ομάδας. Βεβαίως, οι συλλογικοί ναρκισσιστές απαιτούν προνομιακή μεταχείριση και όχι ίσα δικαιώματα. Και η ανάγκη για τη συνεχή εξωγενή επικύρωση της διογκωμένης εικόνας της ομάδας (ένα αρνητικό χαρακτηριστικό) είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί τους συλλογικούς ναρκισσιστές από όσους απλά τρέφουν θετικά αισθήματα για την ομάδα στην οποία ανήκουν.
Στην Τουρκία, συλλογικοί ναρκισσιστές επεχάρησαν με την οικονομική κρίση της Ευρώπης καθώς αισθάνθηκαν προσβεβλημένοι από την άρνηση να γίνει η χώρα τους μέλος της ΕΕ. Στην Πορτογαλία, συλλογικοί ναρκισσιστές επεχάρησαν με την οικονομική κρίση της Γερμανίας καθώς ένιωθαν ότι η χώρα τους μένει στο περιθώριο εξαιτίας της θέσης της Γερμανίας στην ΕΕ.
Αν επεκτείνουμε ακόμη περισσότερο τον ορισμό της πρόκλησης έναντι της έσω-ομάδας, οι συλλογικοί ναρκισσιστές στην Πολωνία στοχοποίησαν τους συντελεστές της πολωνικής ταινίας Poklosie (Επακόλουθο) του 2012 που αφηγούταν την ιστορία της σφαγής του Jedwabne το 1941, όπου χωρικοί πυρπόλησαν τους Εβραίους γείτονές τους και στη συνέχεια κατηγόρησαν γι' αυτό τους ναζί. Ακόμη και μια μικρή παράβαση, το να αστειευτεί ο πρωταγωνιστής της ταινίας με τη λαϊκιστική κυβέρνηση της χώρας (την οποία οι Πολωνοί συλλογικοί ναρκισσιστές υποστηρίζουν) είχε ως αποτέλεσμα απειλές σωματικής τιμωρίας και διαδικτυακές ύβρεις.
Όταν εμπλέκεται η ομάδα τους, οι συλλογικοί ναρκισσιστές χάνουν την αίσθηση του χιούμορ τους. Είναι ασύμμετρα τιμωρητικοί όταν απαντούν σ' αυτό που θεωρούν ως προσβολή έναντι της ομάδας τους, ακόμη κι αν αυτή είναι αμφισβητήσιμη, δεν γίνεται αντιληπτή από άλλους, ή όταν δεν υπάρχει καμία τέτοια πρόθεση από την άλλη ομάδα. Σε αντίθεση με τους ατομικούς ναρκισσιστές, οι συλλογικοί δεν μπορούν να διακόψουν τη συσχέτισή τους μια μια αντιδημοφιλή ομάδα που δέχεται επικρίσεις. Από τη στιγμή που επενδύσουν την προσωπική τους αίσθηση της αξίας στο μεγαλείο της ομάδας τους, επιδιώκουν πλέον να ενισχύσουν την ομάδα τους και όχι τους εαυτούς τους.
Πέρα από την κομματικοποίηση
Η ομάδα μου ερεύνησε τον συλλογικό ναρκισσισμό ως ένα χαρακτηριστικό που αφορά το άτομο. Πιστεύουμε ότι πάντα θα υπάρχει ένα ποσοστό ανθρώπων στον οποιονδήποτε πληθυσμό που θα ανταποκρίνεται στα κριτήρια αυτά. Ο συλλογικός όμως ναρκισσισμός μπορεί να καταλάβει μια ολόκληρη ομάδα, με αποτέλεσμα φαινομενικά απότομα και απρόκλητα ξεσπάσματα οργής εντός της ομάδας ή προκατειλημμένες αντιδράσεις έναντι μειονοτικών ομάδων. Πιστεύουμε ότι ο συλλογικός ναρκισσισμός είναι περισσότερο επικίνδυνος ως ένα ομαδικό σύνδρομο - όταν η πλειονότητα των μελών της ομάδας μοιράζεται την πεποίθηση ότι η αρετή της δεν αναγνωρίζεται επαρκώς και αυτό καθίσταται η κυρίαρχη αφήγηση για το παρελθόν και το παρόν της ομάδας.
Ο συλλογικός ναρκισσισμός αυτού του είδους είναι τόσο τοξικός ώστε εξηγεί φαινόμενα όπως ο αντισημιτισμός και ίσως ακόμη και τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Μπορεί να εξηγήσει την τρομοκρατική επίθεση του 2015 στα γραφεία της γαλλικής εβδομαδιαίας σατιρικής εφημερίας Charlie Hebdo που δημοσίευσε αμφιλεγόμενα σκίτσα του προφήτη Μωάμεθ. Πρόσφατη έρευνα από την Katarzyna Jasko και τους συναδέλφους της στην Εθνική Κοινοπραξία για τη Μελέτη της Τρομοκρατίας και τις Απαντήσεις στην Τρομοκρατία (National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism) στο Πανεπιστήμιο του Maryland, College Park καταδεικνύει ότι οι συλλογικοί ναρκισσιστές σε ριζοσπαστικοποιημένα κοινωνικά δίκτυα είναι έτοιμοι να συμμετάσχουν σε ενέργειες πολιτικής βίας και τρομοκρατίας.
Ο συλλογικός ναρκισσισμός όμως εξηγεί μορφές της πολιτικής συμπεριφοράς και σε εδραιωμένες δημοκρατίες. Πρόσφατες έρευνες καταδεικνύουν ότι ο εθνικός συλλογικός ναρκισσισμός επηρέασε την εκλογική συμπεριφορά στις Ηνωμένες Πολιτείες: με την εξαίρεση της κομματικής ταύτισης, ήταν ο ισχυρότερος παράγοντας για την πρόβλεψη της ψήφου υπέρ του Donald Trump στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016. Επίσης, ο συλλογικός ναρκισσισμός εξήγησε την ψήφο υπέρ του Brexit το 2016 καθώς προέβλεψε τον φόβο έναντι των μεταναστών και των αλλοδαπών.
Πρόσφατα, επιστήμονες του πανεπιστημίου της Pennsylvania σάρωσαν τους εγκεφάλους ναρκισσιστών μέσω λειτουργικής απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού (fMRI) και διαπίστωσαν ενδείξεις ότι η εμπειρία της κοινωνικής απόρριψης για αυτά τα άτομα είναι ιδιαίτερα οδυνηρή παρά τις προφορικές τους δηλώσεις περί του αντιθέτου. Αυτό το πόρισμα έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς άλλα νέα ευρήματα καταδεικνύουν ότι οι άνθρωποι εξάγουν συναισθηματική ικανοποίηση απαντώντας στην απόρριψη με επιθετικότητα. Είναι πιθανόν, αν και απομένει να επιβεβαιωθεί, ότι οι συλλογικοί ναρκισσιστές αισθάνονται παρόμοια αρνητικά συναισθήματα όταν η ομάδα τους υφίσταται κριτική, απόρριψη ή άλλου είδους υπονόμευση. Τα άτομα αυτά μπορεί να αισθάνονται τον ισχυρό πειρασμό να χρησιμοποιήσουν επιθετικότητα για να μειώσουν τα συναισθήματά τους αυτά.
Μπορούμε να βρούμε εναλλακτικούς τρόπους για να μειώσουμε τη σύνδεση μεταξύ του συλλογικού ναρκισσισμού και της τάσης για ανταποδοτική εντός της ομάδας εχθρότητα σε μη σημαντικές πράξεις και γεγονότα. Η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα είναι το θέμα της τρέχουσας έρευνάς της ομάδας μου στο Goldsmiths. Αν μπορούμε να μάθουμε να απενεργοποιούμε την εχθρότητα που αισθάνονται οι άνθρωποι με υψηλό δείκτη στην κλίμακα συλλογικού ναρκισσισμού, ίσως να μπορέσουμε και να μάθουμε να αδρανοποιούμε και να αποριζοσπαστικοποιούμε συλλογικά ναρκισσιστικές ομάδες.
Αναδημοσίευση από το Aeon
--
Η Agnieszka Golec de Zavala διδάσκει ψυχολογία στο Goldsmiths, University of London, και στο πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών επιστημών του Πόζναν στην Πολωνία.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 17 Ιανουαρίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
