Σε διάφορες συζητήσεις, συνάδελφοί μου από την αριστερά συχνά με χλευάζουν λέγοντάς μου: «Πρέπει να διαβάσεις τον Τόμας Χομπς!».
Δεν έχουν άδικο - όλοι πρέπει να διαβάσουμε τον Χομπς. Ο Χομπς πίστευε ότι οι αντιμαχίες μεταξύ των ανθρώπων δεν μπορούν να επιλυθούν μέσω υποσχέσεων συνεργασίας. Η σύνοψη του επιχειρήματος αυτού, που συνέγραψε το 1651 είναι περιεκτική: «Οι συμφωνίες χωρίς το ξίφος δεν είναι παρά λέξεις και δεν έχουν καμία δύναμη να διασφαλίσουν κάποιον». Ο Χομπς πίστευε ότι ο μόνο τρόπος να διασφαλιστεί η συνεργασία είναι να θεσπιστεί ένας κυρίαρχος ηγεμόνας ή «Λεβιάθαν». Στην περίπτωση αυτή, και παραδόξως, οι άνθρωποι που ήθελαν να συνάπτουν ελεύθερες συμφωνίες με άλλους ανθρώπους προς αμοιβαίο όφελος θα προτιμήσουν ένα ισχυρό, εξαναγκαστικό κράτος.
Ο Χομπς έχει ένα δίκιο: η δυνατότητα σύναψης αξιόπιστων δεσμεύσεων είναι αναγκαίο συστατικό μιας κοινωνίας προκειμένου οι πολίτες να είναι ελεύθεροι και υπεύθυνοι. Αν δύο μέρη δεν μπορούν να συμφωνήσουν σε έναν εφαρμόσιμο διακανονισμό προς αμοιβαίο όφελος, πλήττονται από την ανικανότητά τους να συμφωνήσουν στους όρους του εξαναγκασμού τους.
Ο Χομπς όμως έκανε λάθος να επιμένει ότι μόνο ο κυρίαρχος μονάρχης θα μπορούσε να είναι η πηγή του υπό όρους εξαναγκασμού που εξασφαλίζει τις συμφωνίες. Μια εναλλακτική θα μπορούσε να είναι η χρήση ανταγωνιστικών διαδικασιών για να καθοριστεί ποια «ομάδα» πολιτικών φορέων θα διαχειρίζεται το κρατικό μονοπώλιο. Οι North, Wallis, και Weingast (2007) υποστήριξαν ότι η κατάχρηση της εξαναγκαστικής ισχύος μπορεί να περιοριστεί από έναν διακανονισμό ανοιχτής πρόσβασης, με ελεύθερο ανταγωνισμό. Η δυνατότητα των εκάστοτε κρατικών φορέων να κάνουν κακό περιορίζεται από την απειλή της αντικατάστασής τους, καθώς ο διακανονισμός ανοιχτής πρόσβασης παρέχει την πιθανότητα εισόδου σε εναλλακτικούς επίδοξους φορείς της εξουσίας για την επίλυση των διαφορών και την επιβολή των συμφωνιών.
Το ζήτημα στην περίπτωση αυτή, καθίσταται το πώς να διατηρηθεί ένας διακανονισμός ανοιχτής πρόσβασης όπου ο θεσμός του κράτους έχει το μονοπώλιο στη θεμιτή χρήση της βίας. Για να είμαστε δίκαιοι προς τον Χομπς, εκείνος είχε ζήσει σε μια περίοδο καταστροφικής βίας και χάους. Ακόμη, δεν είχε διαθέσιμα παραδείγματα συνταγματικής και αντιπροσωπευτικής δημοκρατικής διακυβέρνησης για να τα λάβει υπόψη του στον συλλογισμό του. Ακόμη, ο Χομπς δεν είχε παραδείγματα των αναδυόμενων εκείνων θεσμών στους οποίους έδωσαν έμφαση κλασικοί φιλελεύθεροι όπως ο Φρίντριχ Χάγιεκ και η Έλινορ Όστρομ.
Στον 21ο αιώνα όμως, γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι η συγκέντρωση όλων των εξαναγκαστικών εξουσιών της επιβολής των συμβάσεων στα χέρια ενός μονοπωλιακού κράτους δεν είναι αναγκαία για τη βιωσιμότητα των εθελούσιων συναλλαγών και τη συνεργασία μακράς κλίμακας. Αυτό που χρειάζεται είναι οι διακανονισμοί ανοιχτής πρόσβασης να διατηρούνται σε πολλές διαστάσεις, με τη χρήση ενός ιδιαίτερου συνόλου θεσμών που επιτρέπουν την καινοτομία σε μορφές επιτήρησης και επιβολής των συμφωνηθέντων.
Το παράδοξο συμπέρασμα αυτού του επιχειρήματος είναι πως η λύση βρίσκεται στη διάθεσή μας εδώ και δεκαετίες - ή καλύτερα, εδώ και αιώνες. Η λύση είναι ακριβώς εκείνες οι συνταγματικές διαρρυθμίσεις που προτείνει ο κλασικός φιλελευθερισμός, ενισχυμένες από νέες μορφές τεχνολογίας όπως τα έξυπνα συμβόλαια και το block chain για τη δημιουργία συναίνεσης και την επίλυση διαφορών.
Ο απλούστερος τρόπος να το κατανοήσει κανείς αυτό είναι αναλογιζόμενος ότι η βελτιωμένη τεχνολογία και οι αποκεντρωμένοι μηχανισμοί για την οργάνωση της συνεργασίας έχουν για πρώτη φορά καταστήσει τον κλασικό φιλελευθερισμό εφικτό σε ευρεία κλίμακα. Η κυβέρνηση, όπως συχνά υπογράμμιζε ο επιβλέπων της διατριβής μου Douglass North, υπήρξε στην καλύτερη περίπτωση ένας τρόπος μείωσης του κόστους συναλλαγής της επίτευξης των ωφελημάτων της συνεργασίας. Οι καινοτομίες όμως στη διαχείριση των διάφορων μορφών του κόστους συναλλαγής, έχουν καταστήσει παρωχημένη αυτή την ιεραρχική μορφή διακυβέρνησης.
Το αποτέλεσμα είναι καινοτομία και ανατρεπτικές λύσεις σε μια κλίματα που σπανίως συναντιέται στην ανθρώπινη ιστορία. Η πηγή αυτής της καινοτομίας και της ανατροπής είναι ένα σύνολο κανόνων που επιτρέπουν την ανάπτυξη καινοτομικών λύσεων χωρίς να χρειάζεται η άδεια κανενός.
Όμως δεν ζούμε πλέον σε έναν χομπσιανό κόσμο, αλλά σε έναν κόσμο όπου οι αναδυόμενοι θεσμοί που καλλιεργεί ο κλασικός φιλελευθερισμός μπορούν να επιλύσουν το πρόβλημα του Χομπς καλύτερα απ’ ό,τι το κράτος. Πρέπει να διατυπώσουμε αυτό το επιχείρημα με σαφήνεια: το κράτος είναι παρωχημένο, γιατί έχουμε καλύτερες εναλλακτικές από έναν Λεβιάθαν που δεν λογοδοτεί πουθενά.
Όπως υποστήριξε η Emily Chamlee-Wright: «Ο φιλελευθερισμός είναι ένα σύνολο θεσμών που ενσαρκώνει μια μυθοπλασία: ότι καθένας από μας είναι ο αξιοσέβαστος ίσος των συνανθρώπων μας». Γιατί «μυθοπλασία»; Όπως υποστήριξε ο Χάγιεκ:
«Από το γεγονός ότι οι άνθρωποι διαφέρουν κατά πολύ συνεπάγεται ότι, αν τους αντιμετωπίσουμε ισότιμα, το αποτέλεσμα θα είναι αναγκαστικά ανισότητα στην πραγματική τους θέση, και πως ο μόνος τρόπος να τους τοποθετήσουμε σε μια ίση θέση θα ήταν αντιμετωπίζοντάς τους διαφορετικά. Συνεπώς, η ισότητα έναντι του νόμου και η υλική ισότητα όχι μόνο διαφέρουν, αλλά και βρίσκονται σε σύγκρουση - και μπορούμε να πετύχουμε είτε το ένα, είτε το άλλο, αλλά όχι και τα δύο ταυτόχρονα» (Σύνταγμα της Ελευθερίας, σ. 87).
Μπορεί να με ρωτήσετε: «Τι νέες μορφές θα πάρουν οι συμβάσεις και ο εθελούσιος εξαναγκασμός;». Η απάντησή μου είναι πως δεν ξέρω - και είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι δεν χρειάζεται να ξέρω. Να ζήσει ο κλασικός φιλελευθερισμός, και η καινοτομία χωρίς την άδεια κανενός στην αυτοδιακυβέρνηση που αυτός παράγει.
*Ο Michael Munger διδάσκει στο Duke University και είναι διευθυντής του διεπιστημονικού προγράμματος Φιλοσοφίας, Πολιτικής και Οικονομικών (Philosophy, Politics, and Economics - PPE) στο Duke University.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 6 Δεκεμβρίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
