Του Rainer Zitelmann
Ένα κείμενο εργασίας από το World Economic Forum που δημοσιεύθηκε πριν από κάποιους μήνες ανέφερε τα εξής:
"Ο ιδιωτικός τομέας της Κίνας - που ανεβάζει ταχύτητα από την περίοδο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης - λειτουργεί σήμερα ως ο βασικός μοχλός της οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας. Ο συνδυασμός των αριθμών 60/70/80/90 χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει τη συμβολή του ιδιωτικού τομέα στην κινεζική οικονομία: συνεισφέρει το 60% του ΑΕΠ της Κίνας, και ευθύνεται για το 70% της καινοτομίας, το 80% της απασχόλησης στα αστικά κέντρα και παράγει το 90% των νέων θέσεων εργασίας. Ακόμη, ο ιδιωτικός πλούτος ευθύνεται για το 70% των επενδύσεων και το 90% των εξαγωγών".
Σήμερα, ο ιδιωτικός τομέας της Κίνας συνεισφέρει σχεδόν τα δύο τρίτα της ανάπτυξης της χώρας και τα εννέα δέκατα των νέων θέσεων εργασίας σύμφωνα με την Παγκινεζική Ομοσπονδία Βιομηχανίας και Εμπορίου, μια επίσημη επιχειρηματική ένωση.
Ο όρος "κρατικός καπιταλισμός" είναι παραπλανητικός
Αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να κάνουν όποιον παραθέτει το οικονομικό θαύμα της Κίνας ως απόδειξη της ανωτερότητας του "κρατικού καπιταλισμού" να το ξανασκεφτεί. Ούτως ή άλλως, ο "κρατικός καπιταλισμός" είναι παράλογη έννοια. Ο καπιταλισμός βασίζεται στους δίδυμους πυλώνες των αρχών της ελεύθερης αγοράς και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Ο καπιταλισμός είναι ασύμβατος με μια κρατική οικονομία στην οποία οι εταιρίες ανήκουν στο κράτος και οι σχεδιαστικές αρχές καθορίζουν τι παράγεται.
Συνεπώς δεν μπορεί να υπάρξει "κρατικός καπιταλισμός". Είναι αληθεια πως η Κίνα είναι ένα μεικτό σύστημα που συνδυάζει τον καπιταλισμό με τον σοσιαλισμό - όπως και κάθε άλλη χώρα στον κόσμο. Αυτό ισχύει εξίσου και για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις χώρες της Ευρώπης, χώρες που αναμειγνύουν - σε διάφορες αναλογίες - καπιταλιστικά και σοσιαλιστικά στοιχεία στα οικονομικά τους συστήματα.
Η κομβική παράμετρος εδώ είναι ο τρόπος με τον οποίο η αναλογία των δύο αυτών συστατικών μεταβάλλεται στον χρόνο. Το γεγονός ότι το κράτος κατευθύνει ακόμη με τόσο ισχυρό τρόπο την οικονομία της Κίνας δεν είναι η αιτία του οικονομικού θαύματος της χώρας, αλλά οφείλεται απλώς στο γεγονός ότι πριν από μόλις τέσσερις δεκαετίες η Κίνα ήταν μια απολύτως κρατική οικονομία. Όπως γράφει ο Κινέζος οικονομολόγος Zhang Weiying στο βιβλίο του The Logic of the Market:
"Η μεταρρύθμιση της Κίνας ξεκίνησε με ένα πανίσχυρο κράτος σε καθεστώς σχεδιαζόμενης οικονομίας. Ο λόγος που η Κίνα μπόρεσε να διατηρήσει οικονομική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της μεταρρύθμισης ήταν ότι το κράτος διηύθυνε ολοένα και μικρότερο μέρος της οικονομίας και το ποσοστό των κρατικών επιχειρήσεων μειωνόταν, και όχι το ανάποδο. Ήταν ακριβώς η χαλάρωση του κρατικού ελέγχου που έφερε τις τιμές της αγοράς, τις ιδιωτικές ιδιοκτησίες, τις επιχειρήσεις των χωριών και των πόλεων, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, τις ξένες επιχειρήσεις και άλλες οντότητες που δεν ανήκουν στο κράτος".
Η "Σχολή του Κινεζικού Μοντέλου" είναι λάθος
Από την εκκίνηση των οικονομικών μεταρρυθμίσεων του Ντενγκ Σιαοπίνγκ, η Κίνα δίνει διαρκώς τη "μάχη των δύο γραμμών" κατά την έκφραση του Μάο Τσετούνγκ, ανάμεσα στη σοσιαλιστική και την καπιταλιστική γραμμή. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, στην Κίνα κυριαρχούν πότε οι υποστηρικτές του καπιταλισμού που επιδιώκουν να προωθήσουν τη μεταρρυθμιστική ατζέντα και πότε οι αντικαπιταλιστές που αγωνίζονται για να αναστρέψουν το κύμα.
Αυτοί οι αντίπαλοι ασκούν επίσης επιρροή σε κάποια από τα κορυφαία πανεπιστήμια της χώρας. Πέρσι ο Zhou Xincheng, καθηγητής Μαρξισμού στο πανεπιστήμιο Ρενμίν του Πεκίνου διακήρυξε ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία θα πρέπει να εξαλειφθεί. Ευτυχώς αυτά τα ριζοσπαστικά αιτήματα δεν έχουν ιδιαίτερες πιθανότητες επιτυχίας.
Παρ' όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος στη χώρα και στους πολιτικούς κύκλους μια επικίνδυνη ερμηνεία της οικονομικής επιτυχίας της Κίνας. Ο Zhang Weiying αποκαλεί αυτή την ερμηνεία "Σχολή του Κινεζικού Μοντέλου". Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η επιτυχία της Κίνας τις τελευταίες δεκαετίας είναι αποτέλεσμα του δικού της ιδιαίτερου συστήματος το οποίο επέτρεψε στη χώρα να πετύχει μέσα σε μόλις λίγες δεκαετίες ό,τι χρειάστηκε 200 χρόνια για τη Δύση.
Σύμφωνα με τον Zhang Weiying αυτή η ερμηνεία είναι απολύτως λανθασμένη. Είναι μάλιστα πεπεισμένος ότι η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Κίνας τα τελευταία 40 χρόνια είναι το αποτέλεσμα ενός "πλεονεκτήματος του αργοπορημένου". Όπως εξηγεί: "Η Δύση κατασκεύασε τον δρόμο - η Κίνα απλώς τον ακολούθησε. Το γεγονός ότι η Κίνα περπάτησε γρηγορότερα δεν σημαίνει ότι οι θεσμοί της είναι ανώτεροι".
Ο λόγος της οικονομικής επιτυχίας της Κίνας δεν είναι ότι διαθέτει μια σχεδιαζόμενη οικονομία, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Υπό τον Μάο, όταν δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου ιδιωτικές επιχειρήσεις στην Κίνα και κυριαρχούσε η κρατική σχεδιασμένη οικονομία, το 88% του κινεζικού πληθυσμού ζούσε υπό συνθήκες ακραίας φτώχειας. Αυτό το ποσοστό έχει πέσει σήμερα κάτω από το 1% όχι λόγω κάποιου ιδιαίτερου κινεζικού "τρίτου δρόμου" ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό, αλλά επειδή η Κίνα εισήγαγε δικαιώματα ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ο κάποτε πανίσχυρος ρόλος του κράτους περιορίστηκε με επιτυχία.
Η ερμηνεία που διατυπώνεται από σοσιαλιστές πολιτικούς, μεταξύ των οποίων και ο επικεφαλής του βρετανικού Εργατικού Κόμματος Τζέρεμι Κόρμπιν, είναι ιδιαζόντως παράλογη. Αυτοί υποστηρίζουν ότι η ιστορία οικονομικής επιτυχίας της Κίνας καταδεικνύει την ανωτερότητα του σοσιαλισμού έναντι του καπιταλισμού. Στην πραγματικότητα ισχύει το αντίθετο. Η πρόσφατη ιστορία της Κίνας μπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις: τη σοσιαλιστική, από την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας το 1949 μέχρι τον θάνατο του Μάο το 1976, η οποία ήταν μια πλήρης οικονομική καταστροφή, και στην περίοδο που ακολούθησε τον θάνατο του Μάο, όταν ο Ντενγκ Σιαοπίνγκ εφάρμοσε οικονομικές μεταρρυθμίσεις που σηματοδότησαν την εκκίνηση του οικονομικού θαύματος της Κίνας.
Οι λόγοι της επιτυχίας της Κίνας συχνά δεν γίνονται κατανοητοί
Πολλοί υποστηρικτές της δημοκρατίας και του καπιταλισμού στη Δύση βλέπουν την Κίνα ως ένα επικίνδυνο παράδειγμα. "Η διαμάχη για το αν η δημοκρατία και ο καπιταλισμός της αγοράς είναι προϋποθέσεις της οικονομικής ανάπτυξης έχει αποκτήσει πλέον μια νέα επικαιρότητα, καθώς άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο βλέπουν μια αξιόπιστη εναλλακτική να αμφισβητεί την οικονομική και πολιτική ιδεολογία της Δύσης", γράφει η Dambisa Moyo στο βιβλίο της Edge of Chaos: Why Democracy is Failing to Deliver Economic Growth-and How to Fix It (Η άκρη του χάους: Γιατί η δημοκρατία δεν αποδίδει οικονομική ανάπτυξη - και πώς να τη διορθώσουμε).
Και συνεχίζει: "Πολλοί προτιμούν την οικονομική και πολιτική προσέγγιση της Κίνας, ένα μοντέλο κρατικού καπιταλισμού όπου το κράτος διευθύνει την παραγωγή και την οικονομία".
Αναμφίβολα ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι, ιδίως στις αναδυόμενες οικονομίες, βλέπουν τον "τρίτο δρόμο" της Κίνας ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό ως μια πραγματική εναλλακτική λύση για την οικονομία. Και τέτοιες ιδέες είναι δημοφιλείς όχι μόνο στις αναδυόμενες οικονομίες, αλλά και στην Ευρώπη. Ο Υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας Peter Altmeier δικαιολόγησε την έκκλησή του για μεγαλύτερη κρατική παρέμβαση στην οικονομία λέγοντας ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος ώστε η Γερμανία να αντέξει απέναντι στην κινεζική κρατική οικονομία.
Η βάση όλων αυτών των ιδεών όμως είναι η παρεξήγηση των κινητήριων δυνάμεων του κινεζικού οικονομικού θαύματος, οι οποίες με τη σειρά τους καταδεικνύουν την ανωτερότητα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς έναντι της κρατικής ιδιοκτησίας και της σχεδιαζόμενης οικονομίας.
O Rainer Zitelmann είναι ιστορικός και κοινωνιολόγος. Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο The Power of Capitalism δημοσιεύθηκε το 2019.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 17 Οκτωβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά από το Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
