Του William Reddinger
Όταν οι κοινωνικοί επιστήμονες επιχειρούν να προβλέψουν το μέλλον, σχεδόν πάντα πέφτουν έξω. Η ανθρώπινη συμπεριφορά και τα κοινωνικά φαινόμενα δεν είναι προβλέψιμα λόγω της υπερβολικής τους περιπλοκότητας. Ο Alexis de Tocqueville όμως υπήρξε, σε κάποιον βαθμό, μια εξαίρεση. Πέρα από σπουδαίος πολιτικός φιλόσοφος, υπήρξε και πολιτικός προφήτης.
Η εξέταση των προφητικών ικανοτήτων του Tocqueville συνήθως ξεκινά με την εντυπωσιακή του πρόβλεψη στο έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική, [1], περισσότερα από εκατό χρόνια πριν από τον Ψυχρό Πόλεμο”, ότι “υπάρχουν δύο σπουδαίοι λαοί στη γη σήμερα που ξεκινώντας από διαφορετικά σημεία, φαίνεται να οδεύουν προς τον ίδιο σκοπό: οι Ρώσοι και οι Αγγλοαμερικανοί… καθένας τους φαίνεται να έχει κληθεί από κάποιο μυστικό σχέδιο της Θείας Πρόνοιας να κρατήσει στα χέρια του τις μοίρες του μισού κόσμου”. [2] Μολονότι ο Ψυχρός Πόλεμος έληξε, οι συνεχιζόμενες εντάσεις μεταξύ της Ρωσίας και των ΗΠΑ δείχνουν ότι η πρόβλεψη του Tocqueville παραμένει επίκαιρη.
Τι επέτρεψε στον Tocqueville να διατυπώσει μια τόσο εντυπωσιακή πρόβλεψη, δεδομένου του ότι η πρόβλεψη των κοινωνικών φαινομένων είναι τόσο πολύ δύσκολη; Μια απάντηση σ' αυτό το ερώτημα μπορεί να βρεθεί αν εξετάσουμε μια λιγότερο γνωστή πρόβλεψη που κατέγραψε ο Tocqueville στις Αναμνήσεις του.
Η “Ζοφερή Πρόβλεψη” του 1848
Ο Tocqueville υπήρξε νομοθέτης στο γαλλικό Κοινοβούλιο πριν την Επανάσταση του 1848. Από τη θέση του αυτή, παρατήρησε μια δυσοίωνη κατάπτωση των δημόσιων ηθών και μια αντίστοιχη αύξηση του αριθμού των συναδέλφων του βουλευτών που ενδιαφέρονταν μόνο για την απόλαυση των προνομίων του δημόσιου αξιώματός τους. [3] Από αυτό, ο Tocqueville συμπέρανε ότι “θα έρθει η ώρα που η χώρα θα βρεθεί ξανά χωρισμένη μεταξύ δύο μεγάλων κομμάτων”. [4]
Είπε στους συναδέλφους του στο Κοινοβούλιο ότι κυοφορείται ακόμη μια επανάσταση. Και τους είπε ότι εκείνοι θα φταίνε αν αυτό συμβεί. Σε έναν ασυνήθιστα τολμηρό του λόγο στο κοινοβούλιο στις 29 Ιανουαρίου 1848, ο Tocqueville εξήγησε ότι η πρώτη, μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789 συνέβη κυρίως διότι οι πολιτικοί ηγέτες της Γαλλίας είχαν καταστεί ανάξιοι να διαχειρίζονται την εξουσία, και ότι οι ηγέτες του 1848 διέτρεχαν τον κίνδυνο να επιτρέψουν να συμβεί ακόμη μία επανάσταση καθώς και εκείνοι ήταν ανάξιοι των αξιωμάτων τους. [5]
Από τη μία πλευρά, η “δημόσια ηθική” των Γάλλων είχε καταπέσει σε βαθμό που πλέον είχε γίνει συνήθης μια έντονη προκατάληψη εναντίον της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Αργότερα, όταν ξεκίνησε η επανάσταση, αυτές οι σπίθες της προκατάληψης θα εξελίσσονταν σε φλόγες από τους σοσιαλιστές ιδεολόγους που αξιοποίησαν τον ολοένα και μεγαλύτερο φθόνο των μαζών. [6] Από την άλλη, οι Γάλλοι πολιτικοί αδιαφόρησαν γι' αυτή την αυξανόμενη αντιπάθεια έναντι της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και συνέχισαν να απολαμβάνουν τα πολυτελή προνόμια των αξιωμάτων τους.
Ο Tocqueville τους προειδοποίησε ξεκάθαρα: “Είναι ακλόνητη και βαθιά πεποίθησή μου ότι η δημόσια ηθική υπονομεύεται και ότι αυτή η υπονόμευση της δημόσιας ηθικής σύντομα, και πιθανόν πολύ σύντομα, θα επιφέρει νέες επαναστάσεις… Θα επιτρέψετε να σας καταλάβει εξ απήνης;[7]
Κάλεσε το Κοινοβούλιο να αναλάβει δράση πριν ξεσπάσει μια νέα επανάσταση. Αντί όμως να αναλάβουν τότε προληπτικές ενέργειες, οι νομοθέτες απλώς τον χειροκρότησαν από συνήθεια: “Αυτές οι ζοφερές προβλέψεις έγιναν αποδεκτές με ειρωνικές επευφημίες από την πλειοψηφία… Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν πίστευε τότε σοβαρά ότι υπήρχε ο κίνδυνος τον οποίο προφήτευα, μολονότι βρισκόμασταν τόσο κοντά στην καταστροφή”. Η βουλή δεν έκανε τίποτα. Ένας βουλευτής χαρακτήρισε κατ' ιδίαν τον Tocqueville μετά την ομιλία του “δυσάρεστο ανθρωπάκο” που προσπάθησε να φοβίσει το Κοινοβούλιο με την ασεβή του ρητορική. [8]
Ο Tocqueville ως πολιτικός προφήτης
Η πρόβλεψη του Tocqueville βεβαίως επαληθεύτηκε. Το 1848 ήταν η χρονιά των επαναστάσεων στην Ευρώπη και, περίπου ένα μήνα μετά την ομιλία του Tocqueville, η επανάσταση έφτασε και στη Γαλλία. Στη φήμη που συνόδευε τον Tocqueville ως σπουδαίο συγγραφέα, προστέθηκε και η ιδιότητα του πολιτικού μάντη.
Τι ήταν αυτό που του επέτρεψε να είναι, όπως ο ίδιος χαρακτηριζόταν, “πολιτικός προφήτης”; [9] Η απάντηση φαίνεται να βρίσκεται στο πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πολιτικής του φιλοσοφίας: στην έμφαση που απέδιδε στις συνήθειες του νου και της καρδιάς μιας κουλτούρας. Παρακολουθώντας “τα ήθη και τις απόψεις” των Γάλλων το 1848, [10] κατάφερε να νιώσει τον παλμό της πολιτικής ζωής της χώρας. Όπως είπε στους συναδέλφους του στην ομιλία του εκείνη τον Ιανουάριο του 1848, παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχαν χειροπιαστά σημάδια κάποιας επανάστασης ή εξέγερσης, το πνεύμα της επανάστασης “είχε μπει βαθιά μέσα στο νου των ανθρώπων”. Οι Γάλλοι “σταδιακά διαμόρφωναν απόψεις και ιδέες που όχι μόνο πρόκειται να ανατρέψουν κάποιο νόμο, κάποιο υπουργείο ή ακόμα και κάποια μορφή διακυβέρνησης, αλλά και την ίδια την κοινωνία” [11]
Μια πρόσκληση να εξετάσουμε την σκέψη του Tocqueville
Υπάρχει μια συνήθεια να απορρίπτεται η σοφία του Tocqueville ως πολιτικού φιλοσόφου και να κακολογούνται οι προβλέψεις του ως μη εντυπωσιακές ή εσφαλμένες. Αναρωτιέται όμως κανείς αν αυτό πηγάζει από μια δυσαρέσκεια έναντι του ζοφερού χαρακτήρα που έχουν κάποιες από τις ιδέες του Tocqueville, όπως συνέβη και με την ζοφερή πρόβλεψή του στο Κοινοβούλιο.
Ο ιστορικός του τέλους του 19ου αιώνα James Bryce υποστήριξε για παράδειγμα ότι “οι περιγραφές του Tocqueville για τη δημοκρατία όπως λειτουργεί στην Αμερική δεν ισχύουν πια” και μάλιστα ότι σε κάποιες πτυχές τους “δεν ίσχυαν ποτέ”. Ο Bryce θεωρούσε ότι μια από τις εσφαλμένες παρατηρήσεις του Tocqueville ήταν η απειλή της τυραννίας της πλειοψηφίας που, όπως εσφαλμένα ο ίδιος είπε “δεν αποτελεί μια σοβαρή απειλή για την Αμερική”. [12] Αργότερα ο Theodore Roosvelt συμφώνησε ως προς αυτό με τον Bryce, λέγοντας ότι η προειδοποίηση του Tocqueville για την τυραννία της πλειοψηφίας “μπορεί να ίσχυε τότε, αν και σίγουρα όχι στο βαθμό που αυτός επέμενε, αλλά δεν ισχύει τώρα”. [13]
Οι προβλέψεις του Tocqueville θα πρέπει να λειτουργήσουν σε μας ως πρόκληση για να εξετάσουμε περαιτέρω τα γραπτά του. Ο αναγνώστης του έργου του θα πρέπει μάλιστα να εξετάσει την πιθανότητα ο Tocqueville μερικές φορές να έχει δίκιο ακόμη και όταν ο ίδιος δεν το επιθυμεί. Ακόμη και ο ίδιος φαίνεται πως δυσκολευόταν να πιστέψει την πρόβλεψή του για την Επανάσταση του 1848, [14], αλλά εντέλει τα δεδομένα τον οδήγησαν να διατυπώσει την προειδοποίησή του στη Βουλή.
Αν ισχύουν οι κίνδυνοι έναντι της δημοκρατίας για τους οποίους έγραψε ο Tocqueville, τότε η φυσική απάντηση πρέπει να είναι όχι η αδιαφορία, αλλά η μελέτη τους και η εξαγωγή διδαγμάτων που θα μας κάνουν σοφότερους.
[1] Βλέπε για παράδειγμα Joseph Epstein, Tocqueville: Democracy's Guide (Eminent Lives, 2006), 4–5.
[2]Alexis de Tocqueville, Democracy in America, trans. Harvey Mansfield and Delba Winthrop (University of Chicago Press, 2000), 395–396.
[3]Alexis de Tocqueville, The Recollections of Alexis de Tocqueville (The Harvill Press, 1948), 10-14. ο.π., 33.
[4]ο.π., 10.
[5] Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου διατυπώθηκε αυτή η πρόβλεψη, βλ. Epstein, Tocqueville, chap. 8, and Hugh Brogan, Alexis de Tocqueville: A Life (Yale University Press, 2006), chap. 17.
[6]Tocqueville, Recollections, 67–69, 79–85.
[7]ο.π., 14.
[8] Epstein, Democracy's Guide, 125.
[9] Tocqueville, Recollections, 16.
[10] ο.π., 10.
[11] ο.π., 12.
[12] James Bryce, The Predictions of Hamilton and Tocqueville (Johns Hopkins University Press, 1887).
[13] Theodore Roosevelt, “Introduction,” στο Majority Rule and the Judiciary: An Examination of Current Proposals for Constitutional Change Affecting the Reflections of Courts to Legislation (Charles Scribner's Sons, 1912), 21-22.
[14] Tocqueville, Recollections, 16.
--
Ο William Reddinger είναι αναπληρωτής καθηγητής δημόσιας διοίκησης στο Regent University, όπου διδάσκει μαθήματα πολιτικής θεωρίας και αμερικανικής πολιτικής.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 20 Ιουλίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του LearnLiberty και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
