Γράφει ο Kristian Niemietz
Στις 22 Μαΐου, το IEA διοργάνωσε μια συζήτηση με τίτλο «Ο Δρόμος προς τη Δουλεία: Είχε δίκιο ο Χάγιεκ;» Ο Kristian Niemietz του IEA ήταν ένας από τους συμμετέχοντες. Το παρακάτω άρθρο βασίζεται στις εισαγωγικές του παρατηρήσεις.
Ο Friedrich August von Hayek ήταν ο έμμεσος ιδρυτής αυτού του ινστιτούτου.
Όχι μόνο ο Anthony Fisher, ο μελλοντικός ιδρυτής του IEA, επηρεάστηκε βαθιά από τον Χάγιεκ σε πνευματικό επίπεδο, αλλά και ο Χάγιεκ ήταν αυτός που έπεισε προσωπικά τον Φίσερ να αφοσιωθεί στη μάχη των ιδεών, αντί να μπει στην πολιτική. Το άρθρο του Χάγιεκ The Intellectuals and Socialism (Οι Διανοούμενοι και ο Σοσιαλισμός) είναι ό,τι πιο κοντινό έχει το IEA σε ένα ιδρυτικό έγγραφο.
Ο Χάγιεκ συνεχίζει να επηρεάζει το έργο του ινστιτούτου μέχρι σήμερα. Σχεδόν κάθε σημαντική δημοσίευση του ΙΕΑ βασίζεται σε κάποιο θέμα που απασχόλησε τον Χαγιέκ: ο ρόλος του ανταγωνισμού στην αγορά ως διαδικασία δοκιμής και λάθους, ο ρόλος της διάσπαρτης και υπόρρητης γνώσης στην οικονομία και τα όρια της διευθυνόμενης οικονομίας, ο ρόλος των τιμών της αγοράς ως σημάτων και πηγών πληροφοριών κ.λπ.
Έτσι, ο Χάγιεκ χαίρει, και όχι αδικαιολόγητα, εξαιρετικά υψηλής εκτίμησης εδώ. Αν έπρεπε να δώσουμε στο ΙΕΑ το όνομα ενός προσώπου, όπως συμβαίνει το Ινστιτούτο Adam Smith - θα ήμασταν σχεδόν σίγουρα το Ινστιτούτο Friedrich August von Hayek.
Παρ’ όλα αυτά: Ο Χάγιεκ έκανε μερικά πράγματα λάθος στον Δρόμο προς τη Δουλεία. Έκανε λάθη για απόλυτα κατανοητούς λόγους, δεδομένων των συνθηκών της εποχής, αλλά λάθη παρ’ όλα αυτά.
Πρώτα απ’ όλα: για τις επόμενες τρεισήμισι δεκαετίες μετά τη δημοσίευση του βιβλίου, η Βρετανία συνέχισε να οδεύει στον δρόμο που ο Χάγιεκ είχε περιγράψει ως δρόμο προς τη δουλεία. Όπως ακριβώς φοβόταν, η μεταπολεμική οικονομική διευθέτηση διατήρησε μεγάλο μέρος του οικονομικού σχεδιασμού της εποχής του πολέμου.
Και αυτή ήταν μια κακή ιδέα. Οδήγησε σε μια περίοδο σχετικής οικονομικής παρακμής και σε κατασπατάληση των μεταπολεμικών οικονομικών ευκαιριών της Βρετανίας. Όμως δεν ήταν ένας δρόμος προς τη δουλεία. Ήταν «απλώς» ένας δρόμος προς λιγότερη ευημερία. Η Βρετανία, το 1979, ήταν μια χώρα που υστερούσε πολύ σε σχέση με τις οικονομικές της δυνατότητες. Αλλά δεν ήταν μια λιγότερο φιλελεύθερη δημοκρατία από τις συγκρινόμενες με αυτή χώρες. Δεν είχε γίνει φασιστική και δεν είχε μετατραπεί σε Σοβιετική Ένωση.
Πρέπει να διακρίνουμε πιο προσεκτικά μεταξύ οικονομικών πολιτικών που «απλώς» θα σας κάνουν φτωχότερους και οικονομικών πολιτικών που είναι ασυμβίβαστες με μια ελεύθερη κοινωνία.
Υπάρχει μια ισχυρή σχέση μεταξύ του οικονομικού φιλελευθερισμού και της προσωπικής ελευθερίας. Οι «έλεγχοι των συναλλαγματικών ισοτιμιών», για παράδειγμα, μπορεί να ακούγονται σαν ξερός οικονομικός όρος, αλλά στην πράξη σήμαιναν ότι οι Βρετανοί έπρεπε ουσιαστικά να ζητούν άδεια από την κυβέρνησή τους κάθε φορά που ήθελαν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό και να χρησιμοποιήσουν ξένα νομίσματα. Είναι δουλειά μας, ως χαγιεκιανοί και φιλελεύθεροι της ελεύθερης αγοράς, να εξηγούμε αυτές τις συνδέσεις. Αλλά αν φανούμε ότι ανησυχούμε υπερβολικά σχετικά με αυτό, κινδυνεύουμε να υπονομεύσουμε το μήνυμά μας. Το παρεμβατικό κράτος είναι ένα αυταρχικό κράτος-γκουβερνάντα, αλλά δεν οδηγήσει αναγκαστικά σε πλήρη ολοκληρωτισμό.
Δεδομένων των συνθηκών της εποχής και του βιογραφικού υπόβαθρου του ίδιου του Χάγιεκ, είναι κατανοητό ότι αυτό το βιβλίο δεν χαρακτηρίζεται ακριβώς από μια ηλιόλουστη αισιοδοξία. Αλλά οι σύγχρονοι χαγιεκιανοί έχουμε το πλεονέκτημα της εκ των υστέρων γνώσης, και πρέπει να το αξιοποιήσουμε.
Ο Χάγιεκ έκανε επίσης μερικά πράγματα λάθος ως προς την εποχή του. Ήταν κάπως υπερβολικά πρόθυμος να εφαρμόσει τη δική του προκατασκευασμένη φόρμουλα για το πώς αναδύεται ο ολοκληρωτισμός.
Το επιχείρημα του Χάγιεκ ήταν ότι αν προσπαθείς να διευθύνεις μια οικονομία μέσα σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο, δημιουργείς χάος, επειδή οι δημοκρατίες δεν είναι κατάλληλες για αυτό το εγχείρημα. Ο δημοκρατικός οικονομικός σχεδιασμός θα απαιτούσε έναν εξωπραγματικά υψηλό βαθμό συμφωνίας στην κοινωνία σχετικά με τους οικονομικούς σκοπούς και τα μέσα, δηλαδή μια συμφωνία ως προς πράγματα στα οποία, στην πραγματικότητα, δεν συμφωνούμε μεταξύ μας. Μέσα από αυτό το χάος, θα αναδυθεί ένας «ισχυρός άνδρας», ο οποίος υπόσχεται «να φέρει τα πράγματα εις πέρας»
Αυτή είναι η εξήγησή του Χάγιεκ, μεταξύ άλλων, για την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού. Το πρόβλημα είναι ότι αυτό δεν συνέβη στην πραγματικότητα. Δεν ήρθε έτσι στην εξουσία ο Χίτλερ.
Υπήρχε, φυσικά, οικονομικό χάος στις αρχές της δεκαετίας του 1930 στη Γερμανία. Αλλά αυτό δεν ήταν συγκεκριμένα το αποτέλεσμα ενός «υπερβολικού σχεδιασμού». Ήταν μέρος μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, η οποία απλώς επηρέασε ιδιαίτερα βαριά τη Γερμανία.
Υπήρχε επίσης άφθονο πολιτικό χάος. Η πολιτική της εποχής της Βαϊμάρης ήταν εξαιρετικά πολωμένη και δυσλειτουργική. Υπήρχαν πάρα πολλά κόμματα, τα οποία απείχαν μεταξύ τους ιδεολογικά πάρα πολύ και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να συνεργαστούν. Αλλά δεν ήταν ειδικά ο οικονομικός σχεδιασμός το αντικείμενο που τα δίχαζε.
Για παράδειγμα, ο τελευταίος δημοκρατικός συνασπισμός της εποχής της Βαϊμάρης διαλύθηκε το 1930 για μια διαμάχη που αφορούσε την ασφάλιση έναντι της ανεργίας. Η ανεργία είχε εκτοξευθεί στα ύψη και απειλούσε να κατακλύσει το σύστημα ασφάλισης έναντι της ανεργίας, οπότε κάτι έπρεπε να γίνει και τα κόμματα του συνασπισμού δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν σε τι.
Αυτό δεν είναι ένα πρόβλημα «υπερβολικού οικονομικού σχεδιασμού». Η ασφάλιση ανεργίας είναι μια λειτουργία του κράτους με την οποία ακόμη και ο Χάγιεκ δεν θα είχε πρόβλημα.
Για τον Χάγιεκ, η άνοδος του Εθνικοσοσιαλισμού δεν ήταν κάποιο φρικτό ατύχημα, αλλά το αποκορύφωμα μιας πολύ μεγαλύτερης διαδικασίας. Νομίζω ότι αυτό είναι λάθος. Δεν καθορίζονται όλες οι εξελίξεις από μεγάλα, δομικά, οικονομικά δυνάμεις. Μερικές φορές, τα αποτελέσματα οδηγούνται πραγματικά από λιγότερο μεγαλεπίβολα πράγματα, όπως βασικά ανθρώπινα λάθη κρίσης. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε πολλά ρεαλιστικά σενάρια στα οποία ο Χίτλερ δεν ανέρχεται στην εξουσία, τα οποία ταυτόχρονα δεν περιλαμβάνουν και τίποτα που να προσεγγίζει τον χαγιεκιανό φιλελευθερισμό.
Δεν μιλώ εδώ για κάποια παράξενη υποθετική ιστορία. Μιλάω για πράγματα που δεν χρειάζονται πολλή φαντασία, όπως το να μην γίνονταν γενικές εκλογές το 1932, στο απόγειο της Μεγάλης Ύφεσης. Αυτές ήταν οι εκλογές που μπέρδεψαν εντελώς την κοινοβουλευτική αριθμητική, καθιστώντας αδύνατο τον όποιο συνασπισμό μεταξύ δημοκρατικών κομμάτων. Αν οι εκλογές είχαν διεξαχθεί το 1934, όπως είχε αρχικά προγραμματιστεί, θα είχαν πραγματοποιηθεί σε περιβάλλον οικονομικής ανάκαμψης. Το μήνυμα των δημοκρατικών κομμάτων θα μπορούσε τότε να ήταν: τα πράγματα επιτέλους διορθώνονται. Ας μην ρισκάρουμε αυτή την εύθραυστη ανάκαμψη ψηφίζοντας επικίνδυνους ριζοσπάστες.
Σε γενικές γραμμές, τα πράγματα για τα οποία είχε δίκιο ο Χάγιεκ υπερβαίνουν κατά πολύ τα πράγματα για τα οποία είχε άδικο. Ο λόγος για τον οποίο έχω επικεντρωθεί στα τελευταία είναι γιατί απλώς υποθέτω ότι μιλώ σε ένα κοινό που διάκειται ιδιαίτερα θετικά προς τον Χάγιεκ, επομένως δεν χρειάζεται να σας πω πόσο δίκιο είχε ως προς τα περισσότερα. Αυτό το ξέρετε ήδη.
Αυτό που ξεκάθαρα είδε σωστά στον Δρόμο προς τη Δουλεία, και παραμένει εξαιρετικά επίκαιρο σήμερα, είναι το γεγονός ότι οι σοσιαλιστικές οικονομίες είναι ασύμβατες με την πολιτική και την ατομική ελευθερία. Αναπόφευκτα φτάνουν στην τυραννία, για τους λόγους που εξήγησε ο Χάγιεκ.
Αυτή η προειδοποίηση επιβεβαιώθηκε στην πορεία πολύ καλά. Όταν ο Χάγιεκ έγραφε αυτό το βιβλίο, υπήρχε μόνο μια πλήρως σχεδιασμένη οικονομία στον κόσμο: η οικονομία της Σοβιετικής Ένωσης. Έκτοτε, ο σοσιαλισμός δοκιμάστηκε στην Κίνα, τη Βόρεια Κορέα, το Βιετνάμ, την Κούβα, την Καμπότζη, την Αγκόλα, τη Μοζαμβίκη, την Μπουρκίνα Φάσο, την Αλβανία, τη Νικαράγουα, τη Βενεζουέλα και όλα τα κράτη μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Κάθε φορά, υποτίθεται ότι ήταν κάτι το τελείως διαφορετικό. Μα, φυσικά, δεν ήταν ποτέ κάτι το διαφορετικό.
Αυτό δεν έχει γίνει ακόμα ευρέως κατανοητό. Μεταξύ των Βρετανών Millennials και των Zoomers, η άποψη ότι ο Σοσιαλισμός είναι μια λαμπρή ιδέα, η οποία απλώς δεν δοκιμάστηκε ποτέ «δεόντως», είναι η κυρίαρχη.
Ο Χάγιεκ δεν είχε δίκιο σε όλα. Είχε όμως δίκιο σ’ αυτό που, δυστυχώς, παραμένει ένα από τα βασικά ζητήματα της εποχής μας.
* Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής ζητημάτων Πολιτικής Οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 25 Μαΐου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
