Του Scott Sumner*
Ο Milton Friedman υποστήριζε συχνά ότι οι εταιρείες πρέπει να επικεντρώνονται στη μεγιστοποίηση των κερδών τους και να μην ξοδεύουν πόρους για άλλους κοινωνικούς στόχους. Κάποτε ρωτήθηκε αν αυτό σήμαινε ότι οι εταιρείες θα έπρεπε να κάνουν κακά πράγματα εάν οδηγούσαν σε υψηλότερα κέρδη. Ο Friedman απάντησε πολύ λογικά ότι οι εταιρείες θα πρέπει να μεγιστοποιούν τα κέρδη υπό τον περιορισμό ότι τηρούν τους νομικούς και ηθικούς κανόνες.
Αυτό μου θυμίζει την πρόσφατη συζήτηση σχετικά με το εάν ο Sam Bankman-Fried (SBF) εφάρμοζε τον ωφελιμισμό στην προσπάθειά του να πλουτίσει και να δωρίσει πολλά χρήματα σε φιλανθρωπικούς σκοπούς. Κάποιοι μάλιστα ισχυρίζονται ότι η πρόσφατη αποτυχία του FTX καταδεικνύει κατά κάποιο τρόπο ένα ελάττωμα που υπάρχει στον ωφελιμισμό. Υπάρχουν πολλά προβλήματα σε αυτόν τον ισχυρισμό.
1. Για να ξεκινήσουμε με το προφανές: τι στοιχεία υπάρχουν ότι ο SBF υπήρξε ωφελιμιστής; Είναι αλήθεια ότι κατά καιρούς ισχυρίστηκε ότι είχε αλτρουιστικά κίνητρα, αλλά άλλες φορές έκανε δηλώσεις που έμοιαζαν να έρχονται σε αντίθεση με αυτήν την άποψη. Πρόσφατα, βασικά παραδέχτηκε ότι πολλά από αυτά που είπε ήταν απλώς δημόσιες σχέσεις, που δεν αντικατοπτρίζουν τις πραγματικές του πεποιθήσεις. Ακόμη σημαντικότερα, μπορούμε να βασιστούμε στον λόγο ενός ατόμου που ισχυρίζεται ότι επιδιώκει τον πλούτο για αλτρουιστικούς λόγους; Έχω γνωρίσει πολλούς ανθρώπους που ισχυρίστηκαν ότι ήταν γενναιόδωροι, αλλά στην πραγματικότητα ήταν αρκετά εγωιστές. Παραδόξως, οι άνθρωποι που προσπαθούν να συνδέσουν τον SBF με τον ωφελιμισμό φαίνεται επίσης να πιστεύουν ότι ήταν ένα είδος απατεώνα. Υπάρχει ένας συγκεκριμένος όρος για τους ανθρώπους που εμπιστεύονται απατεώνες που ισχυρίζονται ότι έχουν αλτρουιστικά κίνητρα. Ονομάζονται «κορόιδα».
Επιπλέον, δεν έχω καμία συγκεκριμένη γνώση ότι ο SBF διέπραξε απάτη. Γνωρίζω ότι δικάστηκε και καταδικάστηκε από τα μέσα ενημέρωσης και δεν έχω κανένα λόγο να υποψιάζομαι ότι αυτή η άποψη είναι εσφαλμένη. Όπου υπάρχει καπνός, συνήθως υπάρχει και φωτιά. Αλλά εδώ είμαι της παλιός σχολής – είναι αθώος μέχρι να αποδειχτεί ένοχος. Και ο Γούντι Άλεν δικάστηκε και καταδικάστηκε από τα μέσα ενημέρωσης, και όμως δεν υπάρχουν πολλά πραγματικά στοιχεία που να αποδεικνύουν την ενοχή του. Ωστόσο, θα υποθέσω την ένοχη του SBF για λόγους της εδώ επιχειρηματολογίας. Ας υποθέσουμε ότι διέπραξε απάτη - τι λέει αυτό για τον ωφελιμισμό;
2. Ας υποθέσουμε ότι ο SBF είναι ειλικρινής ωφελιμιστής. Αποδεικνύει αυτό άραγε ότι υπάρχει κάποιου είδους ελάττωμα στον ωφελιμισμό; Καθόλου, και για πολλούς λόγους. Πρώτα απ’ όλα, οι άνθρωποι συχνά κάνουν λάθη. Ας υποθέσουμε ότι ένας αγρότης απορρίπτει τον ωφελιμισμό και υιοθετεί μια εικόνα «φυσικών δικαιωμάτων» για τον κόσμο – πιστεύει ότι τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα ιδιοκτησίας ήταν ιερά. Τώρα υποθέστε ότι ο αγρότης πυροβολεί κάποια παιδιά που εισέβαλαν στη γη του. Αυτό είναι προφανώς μια υπερβολική αντίδραση. Θα έπρεπε μήπως τότε να κατηγορήσουμε τους ανθρώπους που υποστηρίζουν μια θεώρηση φυσικών δικαιωμάτων για τον κόσμο; Προφανώς όχι, καθώς σε αυτή την περίπτωση διακυβεύονταν άλλα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένου και του δικαιώματος στη ζωή. Ο αγρότης εκτίμησε εσφαλμένα τις συνεπαγωγές του ηθικού του συστήματος. Για να πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα, οι τρομοκράτες της 11ης Σεπτεμβρίου μπορεί να πίστευαν ότι αυτά που έκαναν ήταν σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του Ισλάμ, αλλά το γεγονός ότι το πίστευαν αυτό δεν το κάνει και αλήθεια. Ομοίως, ο SBF μπορεί να πίστευε ότι εφάρμοζε ωφελιμιστικές ιδέες (αν και αμφιβάλλω), αλλά αυτό δεν το κάνει αληθινό. Υπάρχουν άνθρωποι με αυταπάτες μέσα στην οποιαδήποτε ιδεολογία.
3. Οι άνθρωποι που συνδέουν τη συμπεριφορά του SBF με τον ωφελιμισμό συχνά φαίνεται να χρησιμοποιούν μια ρητορική άμυνα τύπου «Ρομπέν των Δασών». Υποστηρίζουν ότι έκλεβε από τους πλούσιους για να βοηθήσει τους φτωχούς. Αλλά ο Ρομπέν των Δασών είναι μια παιδική ιστορία, όχι ένας σοβαρός οδηγός ηθικής συμπεριφοράς. Όλες οι κοινωνίες χρειάζονται συνεπείς κανόνες για την καθοδήγηση της συμπεριφοράς και υπάρχουν σοβαροί ωφελιμιστικοί λόγοι γι’ αυτό. Φανταστείτε απλά να μην υπήρχε η 1η Τροποποίηση στο Σύνταγμα των ΗΠΑ. Ας υποθέσουμε ότι το κάθε άρθρο ειδήσεων θα έπρεπε να έχει προεγκριθεί από την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Πιστεύω ότι αυτό το σύστημα θα είχε καταστροφικές συνέπειες και υποψιάζομαι ότι συμφωνείτε μαζί μου. Και όμως είναι πιθανό ότι υπάρχουν μερικά άρθρα που η κοινωνία θα ήταν καλύτερα να μην τα είχε δει δημοσιευμένα. Επειδή δεν εμπιστευόμαστε την κυβέρνηση να απομονώσει αυτά τα άρθρα και να αφήσει τα υπόλοιπα να περάσουν, αποφασίσαμε ότι είναι πιο εύλογο να έχουμε μια γενική διάταξη που επιτρέπει την ελευθερία του Τύπου.
Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί έναν νόμο που έλεγε: «Η απάτη είναι παράνομη, εκτός από τις περιπτώσεις όπου ο επωφελούμενος από αυτή αποκομίζει περισσότερα οφέλη από αυτά που χάνει το θύμα». Με την πρώτη ματιά, αυτό μπορεί να φαίνεται σαν μια ωφελιμιστική προσέγγιση του νόμου. Αντ’ αυτού όμως, κάθε απάτη θεωρείται παράνομη και για δύο πολύ καλούς λόγους. Πρώτον, εάν ο νόμος εξαρτιόταν από τις διανεμητικές συνέπειες του εγκλήματος, τότε θα ήταν δύσκολο για τους ανθρώπους να γνωρίζουν εκ των προτέρων εάν παραβιάζουν το νόμο. Ακόμη σημαντικότερα, η θεώρηση αυτή παραβλέπει όλες τις αρνητικές παρενέργειες του εγκλήματος. Οι μέσοι άνθρωποι βλέπουν το κόστος της κλοπής ως την απώλεια που υπέστη το θύμα. Αλλά για έναν οικονομολόγο, αυτό είναι απλώς μια μεταβίβαση. Οι οικονομολόγοι υπογραμμίζουν ότι το μεγάλο νεκρό κόστος του εγκλήματος αφορά την προσπάθεια που καταβάλλεται για να αποφύγει κανείς να πέσει θύμα. Η κοινωνία αφιερώνει τεράστιο όγκο πόρων για την πρόληψη του εγκλήματος, εκ των οποίων πράγματα όπως οι κλειδαριές για τις πόρτες είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Οι άνθρωποι αναδιοργανώνουν τη ζωή τους με κάθε είδους τρόπο για να αποφύγουν να πέσουν θύματα. Επιπλέον, οι κακοί αφιερώνουν τεράστιους πόρους για τη διάπραξη εγκλημάτων. Οι απώλειες νεκρού βάρους σε αυτόν τον "αγώνα εξοπλισμών" πραγματικά αθροίζονται, καθιστώντας μια κοινωνία υψηλής εγκληματικότητας ένα πολύ χειρότερο μέρος να ζει κανείς.
Υποψιάζομαι ότι η απάτη του SBF, εφόσον συνέβη, έκανε τον κόσμο χειρότερο. Έτσι με το πιο θεμελιώδες κριτήριο του ωφελιμισμού απέτυχε τον στόχο του. Το αντεπιχείρημα είναι ότι θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ένα υποθετικό έγκλημα που θα έκανε την κοινωνία καλύτερη. Αλλά δεν βλέπω να λένε αυτό οι επικριτές του SBF σε αυτήν την περίπτωση. Δεν έχω διαβάσει ακόμη ούτε ένα άρθρο που να υποστηρίζει: «Ο SBF έκανε τον κόσμο μας πιο χαρούμενο, αλλά αυτό που έκανε ήταν λάθος». Οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να πιστεύουν ότι έκανε τα πράγματα χειρότερα.
Ωστόσο, ας υποθέσουμε ότι ένας μελλοντικός SBF σχεδιάζει με κάποιο τρόπο μια επιτυχημένη απάτη που ενισχύει την παγκόσμια ωφελιμότητα, ακόμη και αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η απάτη μειώνει την οικονομική απόδοση λόγω της επιδείνωσης της εμπιστοσύνης στο χρηματοπιστωτικό μας σύστημα, ένα κόστος που είναι πάνω και πέρα από την άμεση απώλεια που υφίστανται τα θύματα. Ας φανταστούμε μια επιτυχημένη εκστρατεία «Ρομπέν των Δασών». Τι πρέπει να σκέφτονται οι ωφελιμιστές για μια τέτοια πράξη;
Προσωπικά είμαι ωφελιμιστής των κανόνων (rules utilitarian), καθώς οι κανόνες συχνά κάνουν τη συνολική ωφελιμότητα μεγαλύτερη. Πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε ένα χώρα νόμων και όχι μια χώρα όπου η κάθε δράση θα κρίνεται σύμφωνα με την ιδέα κάποιου (τίνος άραγε;) για τον αντίκτυπο που θα έχει στη συνολική ωφελιμότητα. Επομένως, πιστεύω ότι ένας εγκληματίας πρέπει να διώκεται ακόμη και στην περίεργη περίπτωση όπου το έγκλημά του έχει καθαρό θετικό όφελος για την κοινωνία.
Σκεφτείτε μια περίπτωση όπου ένας άνδρας πηγαίνει βιαστικά την έγκυο γυναίκα του στο νοσοκομείο, καθώς πρόκειται να γεννήσει. Παρκάρει το αυτοκίνητο σε ένα σημείο όπου απαγορεύεται. Προφανώς έχει αποφασίσει ότι σε αυτή την περίπτωση το όφελος του «εγκλήματος» (πλημμέλημα εν προκειμένω) υπερβαίνει το κόστος μιας κλήσης στάθμευσης. Αυτή είναι μια λογική ωφελιμιστική απόφαση. Προσέξτε όμως ότι σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να είναι πρόθυμος να πληρώσει την κλήση. Το σύστημα των κλήσεων που εφαρμόζουμε πιθανότατα λειτουργεί καλύτερα εάν έχουμε μια γενική απαγόρευση στάθμευσης σε παράνομα σημεία, αντί να αξιολογούμε τη «δικαιολογία» κάθε ατόμου ξεχωριστά. Ομοίως, οι νόμοι μας για την απάτη λειτουργούν καλύτερα εάν η απάτη είναι πάντα παράνομη και όχι μόνο όταν τα κεφάλαια δεν αναδιανέμονται στους φτωχούς. Μια κοινωνία με σαφείς και διαφανείς κανόνες λειτουργεί καλύτερα —ακόμα και με ωφελιμιστικούς όρους.
Για να συνοψίσουμε:
1. Οι κανόνες πρέπει να είναι σαφείς και ομοιόμορφοι και να μην κάνουν κατά περίπτωση διακρίσεις που βασίζονται σε ωφελιμιστικά κριτήρια που είναι δύσκολο να μετρηθούν. Οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν, και μάλιστα εκ των προτέρων, εάν οι πράξεις τους είναι νόμιμες.
2. Περιστασιακά, μπορεί η παραβίαση κάποιων κανόνων να έχει θετικό καθαρό αποτέλεσμα, ειδικά για μικρά εγκλήματα, όπως παραβιάσεις στάθμευσης. Αλλά ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις, οι κανόνες θα πρέπει να επιβάλλονται και να πληρώνονται οι κλήσεις. Αυτός είναι και ο τρόπος να επιβεβαιώσουμε ότι ο παραβάτης είχε μια ειλικρινή δικαιολόγηση για την πράξη του.
3. Αναπόφευκτα, κάποιοι ωφελιμιστές θα υποθέσουν εσφαλμένα ότι ορισμένες ενέργειες βελτιώνουν τη συνολική ωφελιμότητα, αγνοώντας τις διαβρωτικές επιπτώσεις του εγκλήματος στην ευημερία μιας κοινωνίας και σκεπτόμενοι μόνο με όρους αναδιανομής. Το σοβαρό έγκλημα έχει σημαντική αρνητική επίδραση επί του συνόλου της ευημερίας, τουλάχιστον στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων.
ΥΓ. Πολλοί άνθρωποι θα υποστηρίξουν ότι η προσέγγισή μου των «κανόνων» δεν είναι «αληθινός ωφελιμισμός», όπως ομοίως θα μπορούσαν να δουν την πρόταση του Milton's Friedman οι εταιρείες να συμπεριφέρονται ηθικά ως μη «πραγματική μεγιστοποίηση του κέρδους». Αλλά αυτά είναι απλά λεκτικά παιχνίδια. Υποστηρίζω τη φιλοσοφική προσέγγιση που πιστεύω ότι μεγιστοποιεί τη συνολική χρησιμότητα. Δεν έχει καμία διαφορά για μένα τι ταμπέλα θα βάλουν κάποιοι σε αυτήν την προσέγγιση. Είναι η προσέγγισή μου συνεπής με τον παραδοσιακό ορισμό του ωφελιμισμού; Κάποιος μπορεί ίσως να διερευνήσει αν άνθρωποι όπως ο John Stuart Mill υποστήριζαν την απάτη. Πολύ αμφιβάλλω ότι κάτι τέτοιο ισχύει.
*Ο Scott Sumner είναι οικονομολόγος, διευθυντής του προγράμματος νομισματικής πολιτικής στο Mercatus Center at George Mason University, ερευνητής στο Independent Institute και καθηγητής του Bentley University στο Waltham της Μασαχουσέτης.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 29 Νοεμβρίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
