Του Kristian Niemietz
Στις 28 Νοεμβρίου, το ΙΕΑ οργάνωσε μια συζήτηση με θέμα την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την ανάδυση σήμερα του “Σοσιαλισμού των μιλλένιαλ”. Ένας από τους συμμετέχοντες ήταν ο Επικεφαλής Πολιτικής Οικονομίας του ΙΕΑ, Kristian Niemietz. Το άρθρο που ακολουθεί βασίζεται στην εισήγησή του.
Θυμάμαι ότι πριν δέκα χρόνια, κοντά στην 20η επέτειο της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, έκανα ξανά μια ομιλία για τον σοσιαλισμό, σε μια μικρότερη αίθουσα από τη σημερινή και με πολύ λίγη συμμετοχή ακροατών.
Εκείνη την εποχή ήταν πολύ δύσκολο να γεμίσει μια αίθουσα που φιλοξενούσε μια εκδήλωση για τον σοσιαλισμό. Το ενδιαφέρον ήταν πολύ μικρό. Ο σοσιαλισμός θεωρούταν ένα θέμα του παρελθόντος. Ναι, όντως το 2009 όλοι έλεγαν ότι ο “καπιταλισμός καζίνο” είχε αποτύχει, ότι ο τραπεζικός κλάδος έπρεπε να χαλιναγωγηθεί, ότι η χρηματοπιστωτική κερδοσκοπία έπρεπε να σταματήσει, και ούτω καθεξής. Όμως αυτό δεν είχε ακόμη οδηγήσει σε ένα νέο ενδιαφέρον για τον σοσιαλισμό. Το 2009 η κυρίαρχη άποψη ήταν αντικαπιταλιστική - αλλά όχι συγκεκριμένα σοσιαλιστική.
Σήμερα η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Σήμερα, όπως μπορείτε να δείτε, χρειάζεται απλώς να βάλει κανείς τη λέξη “σοσιαλισμός” στον τίτλο μιας εκδήλωσης και οι αίθουσες γεμίζουν από μόνες τους. Ο σοσιαλισμός είναι σήμερα της μόδας, και ακόμη και οι αντίπαλοί του οφείλουν να μιλούν γι' αυτόν. Δεν έχουμε πλέον την επιλογή να τον αγνοούμε.
Ποια είναι λοιπόν τα διδάγματα από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, τα διδάγματα από την εμπειρία της Ανατολικής Γερμανίας και του πρώην Ανατολικού Μπλοκ που οι σημερινοί Μιλλένιαλ Σοσιαλιστές αρνούνται να πάρουν;
Σοσιαλισμός: ένα οικονομικό πείραμα
Πρώτα απ' όλα, η διχοτόμηση της Γερμανίας ήταν ένα γιγαντιαίο οικονομικό πείραμα. Αν ήθελε κανείς να δοκιμάσει τα αποτελέσματα ενός οικονομικού συστήματος, αυτός ήταν ο ιδανικός τρόπος να το κάνει: να χωρίσει μια χώρα στα δύο, να εφαρμόσει ένα σύνολο οικονομικών πολιτικών στο ένα μέρος και ένα διαφορετικό σύνολο οικονομικών πολιτικών στο άλλο. Και μετά από 40 χρόνια, να ελέγξει και να συγκρίνει τα αποτελέσματα.
Σ' αυτή την περίπτωση, τα αποτελέσματα μιλούν από μόνα τους. Την εποχή της επανένωσης, η Δυτική Γερμανία ήταν τρεις φορές πλουσιότερη από την Ανατολική, με όρους κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Πρόκειται για μια ξεκάθαρα κολοσσιαία διαφορά, αν αναλογιστούμε ότι η διχοτόμηση κράτησε μόνο 40 χρόνια.
Αν το χάσμα ήταν της τάξης του 20%, 30% ή 40% θα είχα μεγαλύτερη υπομονή με τους ανθρώπους που ισχυρίζονται ότι η Ανατολική Γερμανία απλώς δεν εφάρμοσε σωστά τον σοσιαλισμό και ότι η “δική τους” εκδοχή θα είναι καλύτερη. Αν όμως μιλάμε για ένα χάσμα αυτού του μεγέθους, δεν μπορούμε απλώς να το βάλουμε στην άκρη και να πούμε “Α, δεν θέλω αυτό το είδος του σοσιαλισμού! Θέλω έναν καλό και χουχουλιάρικο σοσιαλισμό! Θέλω δημοκρατικό σοσιαλισμό!” Τι σχέση έχει αυτό μ' αυτό που μιλάμε; Η κακή οικονομική επίδοση της Ανατολικής Γερμανίας δεν έχει καμία σχέση με το γεγονός ότι δεν επρόκειτο για δημοκρατία. Οφείλεται εξ ολοκλήρου στο ότι ήταν μια σοσιαλιστική οικονομία.
Σοσιαλισμός: ένα πολιτικό πείραμα
Δεύτερον, η Ανατολική Γερμανία ήταν και ένα γιγαντιαίο πολιτικό πείραμα. Την εποχή που ιδρύθηκε η Ανατολική Γερμανία, πολλοί δυτικοί διανοούμενοι απομαγεύονταν από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά δεν έφταναν στο σημείο να εγκαταλείψουν τον σοσιαλισμό. Αναζητούσαν λοιπόν λόγους για να πείσουν τους εαυτούς τους ότι ο σοβιετικός σοσιαλισμός ήταν απλώς ένα ανώμαλο παράδειγμα.
Για να το κάνουν αυτό, απέδιδαν τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της Σοβιετικής Ένωσης στις αρχικές της συνθήκες. Είπαν ότι η Σοβιετική Ένωση καταδεικνύει απλώς ότι δεν μπορείς να οικοδομήσεις έναν σωστό, δημοκρατικό σοσιαλισμό σε μια χώρα αγράμματων γεωργών. Χρειάζεσαι τις σωστές συνθήκες: μια έντονα ανεπτυγμένη οικονομία, μια έντονα πεπαιδευμένη εργατική τάξη με αρκετή εμπειρία στην δημοκρατική αυτοοργάνωση.
Η Ανατολική Γερμανία λοιπόν τα είχε όλα αυτά, κι ακόμη περισσότερα. Κάλυπτε όλες τις προϋποθέσεις. Και δείτε πόσο λίγη διαφορά έκανε αυτό στο τέλος. Αποδείχθηκε ότι το να ρίχνουμε την ευθύνη στις αρχικές συνθήκες είναι ένας άκυρος αντιπερισπασμός.
Ο σοβιετικός και ο μιλλένιαλ σοσιαλισμός
Βεβαίως, ένας μιλλένιαλ σοσιαλιστής δεν θα αποδεχθεί ότι η εμπειρία του Ανατολικού Μπλοκ μας λέει το οτιδήποτε για τον σοσιαλισμό. Θα πει αντιθέτως: “Όχι, δεν καταλαβαίνεις. Αυτό που συνέβη στο Ανατολικό Μπλοκ δεν έχει καμία σχέση με αυτό που ήθελε ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Πού είπε ποτέ ο Μαρξ 'Χτίστε ένα τείχος και πυροβολάτε όποιον προσπαθήσει να δραπετεύσει'; Πού υποστήριξε ποτέ ο Μαρξ μια μυστική αστυνομία όπως η Στάζι που κατασκόπευε το ένα τρίτο του πληθυσμού; Δείξε μου το απόσπασμα στον Μαρξ ή τον Ένγκελς που υποστηρίζουν τα γκούλαγκ ή τις μαζικές εκτελέσεις. Πουθενά δεν το κάνουν. Πώς μπορείς να τους κατηγορείς για όσα έκαναν κάποιοι στο όνομά τους; Κατηγορείς άραγε και τον Καθολικό σου γείτονα για την Ιερά Εξέταση ή τις σταυροφορίες;”.
Αυτό σε πρώτη ακρόαση ακούγεται πειστικό. Αλλά είναι μια ανοησία.
Φυσικά ο Μαρξ ποτέ δεν υποστήριξε συγκεκριμένα τον σοβιετικού τύπου ολοκληρωτισμό. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι άσχετος μ' αυτόν. Ο Μαρξ απλώς δεν προέβλεψε τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζαν τα σοσιαλιστικά εγχειρήματα. Δεν προέβλεψε τις δυσκολίες που συνεπαγόταν η εφαρμογή των ιδεών του σε συνθήκες του πραγματικού κόσμου. Και ήταν αυτές οι δυσκολίες που προκάλεσαν τις ολοκληρωτικές απαντήσεις.
Αναλογιστείτε το Τείχος του Βερολίνου. Υποστήριξε ποτέ ο Μαρξ κάτι τέτοιο; Φυσικά όχι. Αλλά πάλι, απλώς δεν διείδε την πιθανότητα μιας μαζικής εξόδου εργατών από ένα “κράτος των εργατών”. Αυτό υποτίθεται ότι δεν θα έπρεπε να συμβεί. Στη μαρξιστική θεωρία ο σοσιαλισμός υποτίθεται πως είναι ένα ποιοτικώς υψηλότερο στάδιο εξέλιξης από τον καπιταλισμό, όπως ακριβώς και ο καπιταλισμός είναι ένα βήμα πάνω από τον φεουδαλισμό. Αν ισχύει αυτό, τότε δεν μπορεί να υπάρχει εθελούσια μετανάστευση από μια σοσιαλιστική κοινωνία σε μια καπιταλιστική. Γιατί να θέλει κανείς εθελουσίως να μεταναστεύσει από ένα υψηλότερο στάδιο ανάπτυξης σε ένα χαμηλότερο; Μετανάστευαν μήπως οι άνθρωποι από τις καπιταλιστικές κοινωνίες στις φεουδαλικές; Μήπως οι απελεύθεροι σκλάβοι μετανάστευαν σε κοινωνίες που ακόμη είχαν δουλεία; Προφανώς όχι.
Αν βάλει κανείς στην άκρη, ή δεν προβλέψει, τις όποιες δυσκολίες, τότε είναι πολύ εύκολο να μιλήσει για τον σοσιαλισμό χωρίς να προτείνει ολοκληρωτικά μέρα. Αν απλώς υποθέσω ότι στον “δικό μου” ιδεατό τύπο κοινωνίας κανείς δεν θα διαπράττει εγκλήματα, τότε μπορώ πολύ εύκολα να περιγράψω μια κοινωνία χωρίς αστυνομική δύναμη, χωρίς ποινικό κώδικα και χωρίς σωφρονιστικό σύστημα. Φανταστείτε τώρα ότι κάποιος προσπαθεί να εφαρμόσει τις ιδέες μου, και στην πορεία ανακαλύπτει ότι κάποιοι άνθρωποι διαπράττουν εγκλήματα, και ότι χρειάζεται η αστυνομία, οι νόμοι και οι φυλακές. Θα λέγατε τότε ότι αυτός “διέστρεψε” τις ιδέες μου; Δεν θα ήταν υπερβολικό να πείτε “Μα ο Νίμιτς ποτέ δεν υποστήριξε κάτι τέτοιο! Ο Νίμιτς μίλησε συγκεκριμένα για μια κοινωνία χωρίς φυλακές και χωρίς αστυνομία!”.
Οι σοσιαλιστές ποτέ δεν υποστηρίζουν συγκεκριμένα μεθόδους ολοκληρωτισμού πριν αποκτήσουν την εξουσία. Όταν όμως την αποκτήσουν, μαθαίνουν ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορεί να λειτουργήσει ο σοσιαλισμός (και χρησιμοποιώ το “λειτουργήσει” με την ευρύτατη δυνατή έννοια εδώ). Ούτε ο Λένιν υποστήριζε ένα σύστημα σαν της Σοβιετικής Ένωσης πριν ο ίδιος εγκαθιδρύσει τη Σοβιετική Ένωση. Λίγο πριν κατακτήσει την εξουσία, ο Λένιν έγραψε ένα βιβλίο όπου εξηγούσε γιατί το μελλοντικό σοβιετικό κράτος δεν θα χρειαζόταν να είναι καταπιεστικό, και γιατί δεν θα χρειαζόταν να κάνει ιδιαίτερα πολλά πράγματα. Έγραφε ότι θα χρειαζόταν μόνο ένα πολύ στοιχειώδες κράτος, με λίγους λογιστές και λίγους διοικητικούς. Κατά τα άλλα, θα λειτουργούσε από μόνο του. Οι εργάτες και οι αγρότες θα αναλάμβαναν τα ηνία, και θα έτρεχαν το κράτος.
Όταν κατέκτησε την εξουσία έμαθε με τον δύσκολο τρόπο ότι δεν μπορείς απλά να καταργήσεις την ιδιωτική ιδιοκτησία και τους μηχανισμούς της αγοράς και να ελπίζεις ότι οι μυθολογικές αφαιρέσεις που ονομάζεις “εργατική τάξη” και “αγροτική τάξη” θα ζωντανέψουν μαγικά και θα βάλουν τάξη στα πάντα. Κάποιες δεκαετίες μετά, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ενότητας (SED) της Ανατολικής Γερμανίας χρειάστηκε να μάθει τα ίδια μαθήματα από την αρχή, όπως συνέβη και με τους συντρόφους τους σε άλλα μέρη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης και σε ολόκληρο τον κόσμο.
Και ίσως μια μέρα, οι σημερινοί τρέντι Μιλλένιαλ Σοσιαλιστές να χρειαστεί να μάθουν κι αυτοί αυτά μαθήματα.
Προτάσεις για περαιτέρω ανάγνωση / ακρόαση:
“Have we learned anything from the fall of the Berlin Wall?“, the Spectator
“30 years on from the fall of the Berlin Wall“, IEA podcast
“1989 and the march to integration“, Adam Smith Institute
--
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής θεμάτων πολιτικής οικονομίας στο Institute for Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Ιουλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
