Του Rainer Zitelmann*
Τόσο οι καπιταλιστές όσο και οι αντικαπιταλιστές συχνά κατηγορούν τον καπιταλισμό πως είναι ένα σύστημα που διέπεται από τον εγωισμό και την απληστία. Οι υποστηρικτές του καπιταλισμού ενίοτε λένε: “Εκ φύσεως ο άνθρωπος είναι εγωιστής, γι' αυτό και ο σοσιαλισμός δεν θα λειτουργήσει ποτέ. Ο καπιταλισμός αντανακλά καλύτερα τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης”. Οι αντικαπιταλιστές ισχυρίζονται ότι ο καπιταλισμός προάγει τα χειρότερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, και ιδίως την απληστία.
Είναι όμως όντως η απληστία και ο αχαλίνωτος εγωισμός οι κινητήριες δυνάμεις του καπιταλισμού; Το ιδιοτελές συμφέρον των ανθρώπων είναι μία - και όχι η μόνη - κινητήρια δύναμη κάθε ανθρώπινης δράσης. Αυτό όμως δεν αφορά κάποιο συγκεκριμένο οικονομικό σύστημα. Αντιθέτως, πρόκειται για μια ανθρωπολογική σταθερά. Στον καπιταλισμό όμως, το ιδιοτελές συμφέρον περιορίζεται από το γεγονός ότι μόνο ο επιχειρηματίας που θέτει ως προτεραιότητα τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων μπορεί να πετύχει.
Οι πετυχημένοι επιχειρηματίες έχουν ενσυναίσθηση
Υπάρχουν συντριπτικά δεδομένα που καταδεικνύουν ότι η ενσυναίσθηση και όχι η απληστία είναι η πραγματική κινητήριος δύναμη του καπιταλισμού. Η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να αναγνωρίζει και να κατανοεί κανείς τα συναισθήματα και τα κίνητρα άλλων ανθρώπων, και αυτό είναι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των επιτυχημένων επιχειρηματιών.
Πάρτε για παράδειγμα τον Στιβ Τζομπς. Επινόησε το iPhone και άλλα προϊόντα γιατί κατανοούσε τις ανάγκες και τις επιθυμίες των σύγχρονων καταναλωτών καλύτερα από τον καθένα. Το ίδιο ισχύει και για τον Μαρκ Ζούκεμπεργκ, έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους σήμερα. Ο Ζούκεμπεργκ δημιούργησε το Facebook γιατί ήξερε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον τι θέλουν οι άνθρωποι. Όπως συμβαίνει οι επιτυχημένοι επιχειρηματίες, ήταν οι καταναλωτές που έκαναν τον Στιβ Τζομπς και τον Μαρκ Ζούκεμπεργκ τόσο πλούσιους.
Για πολλά χρόνια, οι αδελφοί Albrecht ήταν οι πλουσιότεροι άνθρωποι στη Γερμανία. Απέκτησαν τις περιουσίες τους από την αλυσίδα καταστημάτων τροφίμων χαμηλής τιμής Aldi, που ιδρύθηκε για να προσφέρει προϊόντα καλής ποιότητας σε πολύ λογικές τιμές. Την ίδια συνταγή επιτυχίας ακολούθησε και ο ιδρυτής της Walmart Sam Walton, που υπήρξε σταθερά ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Οι καταναλωτικές αποφάσεις των ανθρώπων επιβεβαιώνουν ότι ο Τζομπς, ο Ζούκεμπεργκ, οι αδελφοί Άλμπρεχτ και ο Σαμ Γούλτον είχαν κατανοήσει σωστά τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τα συναισθήματα των καταναλωτών τους.
Οι αγορά τιμωρεί τους εγωκεντρικούς επιχειρηματίες
Φυσικά, υπό το καπιταλιστικό σύστημα, υπάρχουν και παραδείγματα εταιριών που έδρασαν εγωιστικά και έχασαν την εστίασή τους από τις ανάγκες και τις επιθυμίες των καταναλωτών.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Deutsche Bank, που ήρθε αντιμέτωποι με χιλιάδες αγωγές. Αυτές οι εταιρίες τιμωρούνται υπό τον καπιταλισμό, όχι μόνο από τον νόμο, αλλά πολύ περισσότερο από την αγορά. Η Deutsche Bank έχασε τη θέση που κατείχε ως μια από τις ηγέτιδες τράπεζες του κόσμου γιατί έβαλε τα συμφέροντα των τραπεζικών επενδυτών της πάνω από αυτά των καταναλωτών και των μετόχων της.
Το πιο σημαντικό περιουσιακό στοιχείο μιας εταιρίας είναι η εικόνα της, και οι εταιρίες που συμπεριφέρονται όπως η Deutsche Bank καταλήγουν να υφίστανται τεράστια ζημιά στην εικόνα και τη φήμη τους. Οι καταναλωτές τους χάνουν την εμπιστοσύνη τους και σπεύδουν στους ανταγωνιστές τους.
Στα σοσιαλιστικά συστήματα από την άλλη πλευρά, οι καταναλωτές είναι ανίσχυροι και στο έλεος των κρατικών εταιριών. Αν μια κρατική επιχείρηση λειτουργεί χωρίς να ενδιαφέρεται για τις ανάγκες των καταναλωτών, αυτοί δεν έχουν εναλλακτική υπό τον σοσιαλισμό καθώς δεν υπάρχει ανταγωνισμός.
Υπό τον καπιταλισμό, οι καταναλωτές μπορούν να τιμωρήσουν - και τιμωρούν - τις εταιρίες που συμπεριφέρονται εγωιστικά και χάνουν την εστίασή τους από τις ανάγκες των καταναλωτών τους. Καθημερινά, οι καταναλωτές ψηφίζουν τις εταιρίες με τα πορτοφόλια τους - με το να αγοράζουν ή όχι τα προϊόντα τους.
Και τα μονοπώλια;
Τα μονοπώλια υπό τον καπιταλισμό είναι ένα προσωρινό φαινόμενο. Ακόμη και οι εταιρίες που εμφανίζονται ως πανίσχυρες, εντέλει θα εκδιωχθούν από νέους ανταγωνιστές από την στιγμή που καταχρώνται την ισχύ τους και χάνουν την εστίασή τους από τις ανάγκες των καταναλωτών.
Από τότε που υπάρχει ο καπιταλισμός, οι αντικαπιταλιστές έχουν ασκήσει την εγγενή τάση του συστήματος αυτού να δημιουργεί μονοπώλια. Πριν από 100 χρόνια, ο Λένιν έγραψε ότι ο ιμπεριαλισμός, και ο μονοπωλιακός καπιταλισμός είναι τα τελικά στάδια του καπιταλισμού. Τα μονοπώλια στα οποία όμως άσκησε κριτική τότε δεν υπάρχουν πια. Ακόμη και οι εταιρίες που σήμερα μοιάζουν πανίσχυρες, όπως η Google και η Facebook, δεν θα διατηρήσουν την ισχύ τους για πάντα. Άλλες εταιρίες και φιλόδοξοι νέοι επιχειρηματίες θα αδράξουν την ευκαιρία αμέσως μόλις η Google ή η Facebook θα αρχίσει να συμπεριφέρεται υπερβολικά εγωιστικά.
Το περίεργο είναι ότι οι σοσιαλιστές που ασκούν κριτική στον καπιταλισμό για την τάση του να δημιουργεί μονοπώλια υποστηρίζουν τις κρατικής ιδιοκτησίας εταιρίες. Εξάλλου, το κράτος είναι ο ισχυρότερος μονοπωλητής που υπάρχει, με την ικανότητα να καταπατά βάναυσα τις ανάγκες και τις επιθυμίες των πολιτών του μέσω του εξαναγκασμού που ασκεί και επειδή δεν υπάρχουν άλλες εναλλακτικές για τον καταναλωτή.
Εν κατακλείδι
Το γεγονός ότι οι άνθρωποι και οι εταιρίες επιδιώκουν τα δικά τους συμφέροντα ισχύει για όλες τις κοινωνίες. Δεν πρόκειται για κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού.
Υπό τον καπιταλισμό όμως, μόνο εκείνοι οι επιχειρηματίες και οι εταιρίες που δίνουν προτεραιότητα στα συμφέροντα των καταναλωτών τους αντί για το ιδιοτελές τους συμφέρον θα πετύχουν μακροπρόθεσμα. Οι εταιρίες που δεν κατανοούν και δεν σέβονται τις επιθυμίες των καταναλωτών θα χάσουν το μερίδιο αγοράς τους και μπορεί και να εξαφανιστούν εντελώς καθώς πιέζονται από άλλες εταιρίες που εξυπηρετούν καλύτερα τις ανάγκες των καταναλωτών τους.
Η ενσυναίσθηση, η ικανότητα να αναγνωρίζει κανείς τις επιθυμίες και τις ανάγκες των άλλων είναι η πραγματική βάση του καπιταλισμού - και όχι η αχαλίνωτη απληστία και ο εγωισμός.
*Ο Rainer Zitelmann είναι ιστορικός και κοινωνιολόγος, συγγραφέας και επιτυχημένος επιχειρηματίας και επενδυτής.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Σεπτεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
