Του Bart Remes
Οι δανειστές έχουν καλύτερη μνήμη από τους οφειλέτες. Αυτό το κομψό απόφθεγμα ανήκει στον Βενιαμίν Φρανκλίνο. Πολιτικός φιλόσοφος, παραγωγικός συγγραφέας, χιουμορίστας και πρέσβης των ΗΠΑ στη Γαλλία, ο Φρανκλίνος ήταν επίσης ένας από τους Ιδρυτικούς Πατέρες της χώρας. Ήταν ένας πραγματικός πολυγνώστης και ένας άνθρωπος με σπουδαία κοινή λογική.
Ένας επιχειρηματίας υποθέτει ότι έχει δικαίωμα σε μια ανεξάντλητη παροχή ρευστότητας και χωρίς να το πολυσκεφτεί συσσωρεύει χρέη. Σύντομα θα ανακαλύψει ότι οι δανειστές έχουν καλύτερη μνήμη από τους οφειλέτες. Η ρευστότητα θα στερέψει. Οι εργάτες θα πάψουν να εργάζονται. Οι προμηθευτές θα πάψουν να προμηθεύουν. Το χρέος εξάλλου πρέπει να αποπληρωθεί. Η πίστωση και το χρέος είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος.
«Ο δανειστής είναι πάντα ένας εικονικός συνεταίρος του οφειλέτη. Έχει συνδέσει τη μοίρα του με τη μοίρα του οφειλέτη. Κάθε παροχή πίστωσης είναι μια κερδοσκοπική επιχειρηματική δράση της οποίας η επιτυχία ή η αποτυχία είναι αβέβαιη». - Λούντβιχ φον Μίζες, Human Action (Κεφάλαιο 20 - σ. 539).
Οι οικονομολόγοι του κύριου ρεύματος δεν θα το αρνηθούν αυτό. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε; Θα πουν όμως ότι κάνουμε ένα λάθος. Θα υποστηρίξουν ότι δεν βλέπουμε όλη την εικόνα. Θα επιμείνουν ότι υπάρχει ένα λεπτό σημείο ως προς το χρέος το οποίο δεν κατανοούμε.
Το χρωστάμε στους εαυτούς μας.
Το λεπτό αυτό σημείο που δεν βλέπουμε - σύμφωνα με το κύριο ρεύμα των οικονομικών - είναι πως το δημόσιο χρέος και το ιδιωτικό χρέος είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Όταν το κράτος χρωστά χρήματα σε άλλους οργανισμούς ή άτομα, ισχύει ένας διαφορετικός κανόνας απ' ό,τι όταν χρωστά χρήματα ένας ιδιώτης ή μια ιδιωτική επιχείρηση. Ο κανόνας είναι ο εξής: τα χρωστάμε στους εαυτούς μας.
Να ένα παράδειγμα: Όταν οι ηγέτες του επιχειρηματικού κόσμου στην Ιαπωνία αμφισβήτησαν την πολιτική της κυβέρνησής τους να συσσωρεύει απερίσκεπτα χρέος, ο νομπελίστας Πωλ Κρούγκμαν έσπευσε να γράψει ένα άρθρο στους New York Times με τον ταπεινό τίτλο «The economic wisdom—or lack thereof—of business leaders». Η ανάγνωση του ήταν κάτι το σοκαριστικό.
Ο κ. Κρούγκμαν υποστηρίζει ουσιαστικά ότι το κράτος μπορεί να ξοδεύει χωρίς τέρμα. Μπορεί να συνεχίσει να συσσωρεύει χρέος χωρίς ανησυχεί για την αποπληρωμή του γιατί το χρωστάμε εμείς στους εαυτούς μας. Φτάνει μέχρι και στο σημείο να υπονοήσει πως όποιος δεν καταλαβαίνει αυτή την απλή ιδέα σίγουρα δεν βρίσκεται στο δικό του διανοητικό επίπεδο.
Ο Μάρεϊ Ρόθμπαρντ, που δεν βραβεύτηκε με το Νόμπελ, αλλά κατά τη γνώμη μου υπήρξε ένας πολύ καλύτερος οικονομολόγος και πολύ ταπεινότερος άνθρωπος, επεσήμανε με έμφαση πως το «εμείς» και το «στους εαυτούς μας» δεν είναι αναγκαστικά το ίδιο πράγμα.
Η φάρμα των ζώων
Ίσως ο Πωλ Κρούγκμαν και οι άλλοι οικονομολόγοι του κύριου ρεύματος να υπαινίσσονται εντέλει πως τα γουρούνια στη Φάρμα των Ζώων είχαν δίκιο. «Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά κάποια είναι πιο ίσα από τα άλλα». Αν το μεταφέρουμε αυτό στη γλώσσα των οικονομολόγων του κύριου ρεύματος γίνεται «όλο το χρέος είναι ίσο, αλλά το κρατικό χρέος είναι πιο ίσο από τα άλλα». Αν αυτό σας ακούγεται κάπως περίεργο, έχετε δίκιο.
Κάθε δολάριο που ξοδεύει ένα κράτος πρέπει να αποπληρωθεί. Αυτό είναι η απλή αλήθεια. Έχετε ποτέ αναρωτηθεί πού βρίσκει το κράτος τα χρήματα; Η απάντηση είναι απλή. Υπάρχουν τρεις πηγές από τις οποίες μπορεί να επιλέξει: οι φόροι, ο δανεισμός, και ο πληθωρισμός της προσφοράς χρημάτων. Σε αντίθεση με τους φόρους και τον πληθωρισμό, τα χρήματα που συλλέγονται μέσω του δανεισμού θα πρέπει στο μέλλον εντέλει να αποπληρωθούν.
Μια μηχανή του χρόνου
Στον κόσμο μας δεν υπάρχουν μηχανές του χρόνου. Αυτό μπορεί να φαίνεται προφανές. Αλλά έχει σημαντικές συνεπαγωγές. Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν τέτοιες μηχανές σημαίνει πως όλα τα αγαθά παράγονται από τους σημερινούς πόρους. Όταν το κράτος ή ο ιδιωτικός τομέας δαπανά χρήματα, τότε χρησιμοποιούνται σημερινοί πόροι. Δεν είναι δυνατό να πάμε στο έτος 2100, να πάρουμε ρομπότ, αεροπλάνα, πίτσες, πετρέλαιο ή οτιδήποτε άλλο υπάρχει τότε και να τα μεταφέρουμε προς χρήση στο σήμερα.
Όλες οι γέφυρες, τα αεροδρόμια, τα τανκ (και οι πίτσες) που παραγγέλνει το κράτος κατασκευάζονται με τη χρήση σημερινών πόρων που παρέχονται από τη σημερινή γενιά ανθρώπων. Το κράτος πληρώνει για όλα αυτά σήμερα, ανεξάρτητα από τα αν το χρήμα προέρχεται από φόρους ή από δανεισμό. Στην πράξη φυσικά υπάρχει διαφορά ως προς τον τρόπο με τον οποίο το βάρος αυτής της δαπάνης επιμερίζεται στη σημερινή γενιά ανθρώπων.
Σε κανέναν δεν αρέσει να πληρώνει φόρους (με την εξαίρεση του Γουόρεν Μπάφετ). Οι φόροι δεν είναι ποτέ δημοφιλείς. Ούτε και ο πληθωρισμός. Όταν το κράτος πληρώνει για τα πράγματα που κάνει, τουλάχιστον με χρήματα που έχει δανειστεί, αυτό δεν φαίνεται και τόσο κακό.
Όλοι πληρώνουν φόρους, ενώ ο δανεισμός αφορά μια μικρή ομάδα δανειστών. Οι άνθρωποι μπορεί να ανησυχούν κάπως ως προς το θέμα αρχής του πράγματος, αλλά δεν αισθάνονται τον ίδιο πόνο όπως με το να μη θέλουν να πληρώνουν φόρους και να δυσαρεστούνται με τον πληθωρισμό.
Μια απλή μετακίνηση
Η θεώρηση τα χρωστάμε στους εαυτούς μας βασίζεται στην ιδέα ότι η μικρή ομάδα που δανείζει χρήματα παίρνει ως αντάλλαγμα κρατικά ομόλογα, που αποτελούν χρηματοπιστωτικά στοιχεία περιουσίας. Αυτοί οι δανειστές έχουν δικαίωμα σε μια ροή πληρωμών τόκων και εντέλει θα λάβουν πίσω και το κεφάλαιο. Μπορούν ακόμη και να κληροδοτήσουν αυτά τα περιουσιακά στοιχεία στα παιδιά και τα εγγόνια τους.
Σύμφωνα με τους οικονομολόγους του κύριου ρεύματος , αυτό σημαίνει ότι εντέλει ο δανεισμός από το κράτος δεν είναι τίποτα περισσότερο από την εσωτερική μετακίνηση χρήματος. Είναι «μεταβιβάσεις πληρωμών». Τόσο απλά. Οι φορολογούμενοι αποζημιώνουν τους ίδιους τους ανθρώπους τους, μολονότι αυτό συμβαίνει από μια μεγάλη ομάδα φορολογούμενων σε μια μικρή ομάδα δανειστών.
Ας αφήσουμε λοιπόν τον Μάρεϊ Ρόθμπαρντ να χαίρεται λέγοντας ότι το «εμείς» και το «στους εαυτούς μας» δεν είναι αναγκαστικά το ίδιο πράγμα. Ποιος νοιάζεται; Είναι το ίδιο και το αυτό. Δεν κάνει μια χώρα ούτε πλουσιότερη, ούτε φτωχότερη.
Προφανώς, αν οι δανειστές είναι ξένοι, θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι τα χρωστάμε στους ξένους και ζούμε πέρα από τις δυνατότητές μας. Αν όμως παρεκτείνουμε τη σημερινή γενιά ανθρώπων ώστε να περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους και τις μελλοντικές γενιές ώστε να περιλαμβάνουν όλους τους ανθρώπους του μέλλοντος, τότε επιστρέφουμε στην αρχική μας ανάλυση και το «τα χρωστάμε στους εαυτούς μας» πάλι δεν αποτελεί πρόβλημα.
Geen Gezeik, Iedereen Rijk
Γιατί λοιπόν να μην καταργήσουμε όλους τους φόρους και όλα τα κρατικά έσοδα να πηγάζουν από δανεισμό; Εξάλλου το κρατικό χρέος δεν έχει καμία σημασία. Τα χρωστάμε στους εαυτούς μας. Δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια απλή πράξη λογιστικής. Οι μηδενικοί φόροι είναι σίγουρο πως θα κάνουν τους πάντες χαρούμενους. Μπορεί μάλιστα να βγει από αυτό κι ένα πετυχημένο εκλογικό σύνθημα: Geen Gezeik, Iedereen Rijk. (*)
Η αλήθεια είναι πως το κρατικό χρέος έχει σημασία. Το κρατικό χρέος επηρεάζει αρνητικά την οικονομία, με βαθύ τρόπο. Το τα χρωστάμε στους εαυτούς μας είναι ένα λογικό σφάλμα! Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι' αυτό. Να μερικοί: ο παραγκωνισμός, η εσφαλμένη κατανομή, και το κεφάλαιο.
Ο παραγκωνισμός
Να τι σημαίνει αυτό: Κάθε κρατική δαπάνη αποστραγγίζει σπάνια κεφάλαια και πόρους απομακρύνοντάς τα από τους επιχειρηματίες και διοχετεύοντάς τα προς σχέδια που επελέγησαν από κρατικούς αξιωματούχους.
Θυμηθείτε, όλα τα αγαθά παράγονται από σημερινούς πόρους. Όταν το κράτος δανείζεται για να χρηματοδοτήσει τις δαπάνες του, ανταγωνίζεται με άλλους δανειολήπτες για σπάνια κεφάλαια και πόρους που είναι σήμερα διαθέσιμοι σε μια οικονομία. Οι υπόλοιποι δανειολήπτες καταλήγουν με λιγότερα.
Ως αποτέλεσμα αυτού του παραγκωνισμού, οι επιχειρηματίες θα πρέπει να πληρώσουν ψηλότερα επιτόκια και ψηλότερες αρχικές τιμές για να αντιμετωπίσουν τον κρατικό ανταγωνισμό. Θα υπάρχουν λιγότερα κίνητρα για να επενδύσουν στα λιγότερο διαθέσιμα κεφάλαια και τους πόρους για να κατασκευάσουν καινοτόμα νέα προϊόντα, να αγοράσουν περισσότερο εξοπλισμό, να προσλάβουν περισσότερους ανθρώπους, να χτίσουν νέα εργοστάσια, να δημιουργήσουν νέες εταιρίες και ούτω καθεξής.
Κάποιοι μπορεί να υποστηρίξουν ότι το κράτος θα χρησιμοποιήσει τα χρήματα που δανείστηκε για να πληρώσει προμηθευτές. Έτσι, εντέλει, το χρήμα επιστρέφει στην οικονομία. Όμως αυτό το επιχείρημα δεν στέκει - και μας φέρνει σε έναν ακόμη λόγο που το κρατικό χρέος υπονομεύει την οικονομία.
Εσφαλμένη κατανομή
Το κράτος λογοδοτεί ως προς το αν δαπανά χρήματα εντός του πλαισίου του προϋπολογισμού του. Δεν λογοδοτεί ως προς το κέρδος και τις ζημίες και συνεπώς δεν γνωρίζει πώς να χρησιμοποιήσει τα κεφάλαια και τους πόρους που δανείζεται το ίδιο παραγωγικά όσο και οι επιχειρηματίες.
«Στη δημόσια διοίκηση δεν υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ εσόδων και δαπανών». - Λούντβιχ φον Μίζες, Bureaucracy (Κεφάλαιο 2, σ. 47).
Για τους επιχειρηματίες, η επιτυχία μετριέται με το μέγεθος των κερδών. Αν δεν υπάρχει κέρδος στο να γίνει κάτι, αυτό αποτελεί ένα σήμα ότι μπορεί να είναι λάθος η διεύθυνση κεφαλαίου και εργασίας για την παραγωγή του. Σηματοδοτεί ότι το κεφάλαιο και η εργασία δεν χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά.
Το Yes Minister είναι μια βρετανική πολιτική σάτιρα που μεταδόθηκε στην τηλεόραση τη δεκαετία του 1980. Ένας από τους πρωταγωνιστές - ένας φανταστικός ανώτατος κρατικός αξιωματούχος ονόματι Sir Humphrey - εξηγεί με απόλυτα μη κυνικό τρόπο τη διαφορά ανάμεσα στη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης και του ιδωτικού τομέα.
Με τα λόγια του Sir Humphrey, στη δημόσια διοίκηση η επιτυχία μετριέται από το μέγεθος του προϋπολογισμού. Όσο περισσότερα είναι τα διαθέσιμα προς δαπάνη χρήματα, τόσο μεγαλύτερη επιτυχία μπορεί να αξιώσει η δημόσια διοίκηση. Ένα μεγάλο τμήμα είναι επιτυχέστερο απ' ό,τι ένα μικρό.
Δυστυχώς, η δυνατότητα του δανεισμού και της έκδοσης ομολόγων οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερες κρατικές δαπάνες, καθώς και σε μια μεγαλύτερη πιθανότητα εσφαλμένης κατανομής πόρων απ' ό,τι σε ένα καθαρό αποτέλεσμα της αγοράς.
Κεφάλαιο
Το «τα χρωστάμε στους εαυτούς μας» αποτυγχάνει πλήρως να κατανοήσει το κεφάλαιο. Παραγνωρίζει πλήρως τι συμβαίνει στον χρόνο. Είναι το αποκορύφωμα της αρχής του βραχυπρόθεσμου αποτελέσματος.
Όταν το κράτος σπαταλά σήμερα χρήματα σε μη παραγωγικά σχέδια και κατανέμει εσφαλμένα σπάνιους πόρους, δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου και διατήρησής του στον χρόνο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αποτροπή της αύξησης της παραγωγικότητας στο μέλλον.
Το κεφάλαιο δεν είναι ένα άμεσο δώρο της φύσης. Δεν αναπαράγεται αυτομάτως. Δεν είναι κάτι το ομοιογενές. Έχει διαφορετικές χρήσεις. Δεν υπάρχει μια άφθονη ή ανεξάντλητη σήμερα παροχή κεφαλαίου.
Η συσσώρευση κεφαλαίου είναι μια διαδικασία δοκιμής, λάθους και επιχειρηματικής ανακάλυψης, η οποία απαιτεί χρόνο. Το κεφάλαιο διέρχεται μια σειρά σταδίων παραγωγής, από το ανολοκλήρωτο και μη αξιοποιήσιμο, στο ολοκληρωμένο και αξιοποιήσιμο, στο κεφάλαιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και τέλος στα καταναλωτικά αγαθά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
Όταν αυτή η διαδικασία διαταραχθεί, οι μελλοντικές γενιές θα κληρονομήσουν λιγότερα καινοτόμα προϊόντα, λιγότερο εξοπλισμό και λιγότερες μηχανές, λιγότερους καταρτισμένους ανθρώπους, λιγότερα εργοστάσια και ούτω καθεξής. Αυτή είναι μια σημαντική παράμετρος του γιατί τα κρατικά ελλείμματα οδηγούν σε ένα φτωχότερο μέλλον.
Κάθε κρατικό χρέος οδηγεί σε φόρους
Εντέλει, υπάρχει κάποιο όριο στα χρήματα που μπορεί να συγκεντρώσει ένα κράτος από τον δανεισμό.
Όσο μεγαλώνει το χρέος, μεγαλώνουν συνήθως ομοίως και οι πληρωμές τόκων για την εξυπηρέτησή του. Κανείς δεν πιστεύει ότι το κράτος μπορεί να σέρνει εσαεί το βάρος αυτών των επιτοκίων. Ολοένα και μεγαλύτερα μέρη του εισοδήματος από φόρους αναγκαστικά θα πηγαίνουν την πληρωμή τόκων επί του χρέους.
Είναι προφανές ότι, νωρίτερα ή αργότερα, οι δανειστές θα ανησυχήσουν ως προς το μέγεθος του χρέους και θα απαιτήσουν πολύ ψηλότερα επιτόκια. Αν το κράτος συνεχίζει να θέλει να δαπανά περισσότερα, θα ενεργοποιήσει τα εκτυπωτικά μηχανήματα (δηλαδή, θα δημιουργήσει πληθωρισμό στην παροχή του χρήματος).
Όταν αυτό συμβεί, οι δανειστές θα αντιδράσουν και θα επιμείνουν σε ακόμη υψηλότερα επιτόκια, γνωρίζοντας ότι η αγοραστική αξία του νομίσματος θα πέσει μέσα στο χρόνο.
Η πίστωση θα στερέψει. Το κράτος θα πάρει το μάθημά του. «Ο δανειστής είναι πάντα ένας εικονικός συνεταίρος του οφειλέτη». Εντέλει, η μόνη πηγή εσόδων που θα παραμείνει ανοιχτή θα είναι οι φόροι.
Όταν ο φιλικός δημόσιος υπάλληλος από την εφορία χτυπήσει την πόρτα σας και απαιτήσει τα χρήματά σας για να πληρώσει το κρατικό χρέος, μπορείτε απλά να του πείτε ότι οι φόροι δεν έχουν σημασία για τον ίδιο λόγο που το κρατικό χρέος δεν έχει σημασία. Δηλαδή, επειδή τα χρωστάμε στους εαυτούς μας.
(*) Geen Gezeik, Iedereen Rijk είναι ολλανδικά και σημαίνει Χωρίς Κόλπα, Όλοι Πλούσιοι. Αυτό το ελκυστικό σύνθημα δημιουργήθηκε πριν από πολλά χρόνια στην Ολλανδία από τους κωμικούς Kees van Kooten και Wim de Bie. Το δίδυμο αυτό ίδρυσε το φανταστικό πολιτικό κόμμα De Tegenpartij (Το αντικόμμα) και χρησιμοποίησε το χιούμορ και τη παρωδία για να πολεμήσει τις λαϊκιστικές τάσεις άλλων πολιτικών κομμάτων. Τα πράγματα εξελίχθηκαν κάπως διαφορετικά. Το Tegenpartij έγινε τόσο δημοφιλές που θα μπορούσε να είχε κερδίσει αρκετές έδρες στο κοινοβούλιο αν είχε συμμετάσχει στις εκλογές.
--
Ο Bart Remes ζει στη Σιγκαπούρη. Η εταιρία του Economica Action P/L παρέχει οικονομικές πληροφορίες σε επιχειρηματίες ώστε να μπορούν να λαμβάνουν καλύτερες αποφάσεις.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 5 Ιουνίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
