Του Felipe Lungov
Διάφοροι λαοί και πολιτισμοί στην ιστορία είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για την ηθικότητα των κερδών.
Η καθηγήτρια Deirdre McCloskey μελέτησε με αξιέπαινο τρόπο το πώς οι άνθρωποι σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες στον 17ο και 18ο αιώνα άρχισαν να βλέπουν τους επιχειρηματίες και τους εφευρέτες ως ηθικώς αξιότιμα επαγγέλματα, και πώς αυτή η νέα αντίληψη προκάλεσε μια εξαιρετική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ανθρώπων σ' αυτές τις χώρες, και στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσμο.
Παρ' όλα αυτά, η κερδοσκοπία συνεχίζει να θεωρείται από κάποιους ένα από τα δεινά της κοινωνίας μας.
Για να αναλογιστούμε αυτό το παράδοξο, είναι φυσικό να αναρωτηθούμε αρχικά τι ακριβώς είναι το κέρδος, για να προσπαθήσουμε στη συνέχεια να βρούμε αν τα κέρδη ωφελούν ή βλάπτουν την κοινωνία.
Από που προέρχονται τα εισοδήματα
Είναι κοινός τόπος ότι το κέρδος μιας επιχείρησης είναι η διαφορά μεταξύ (α) των χρημάτων που λαμβάνει από οτιδήποτε πουλά και (β) όλων των χρημάτων που δαπανά. Το κέρδος είναι ακριβώς ό,τι μένει μετά την αφαίρεση μεταξύ αυτών των δύο συνόλων - των χρημάτων που έρχονται, και των χρημάτων που φεύγουν. Ας δούμε τώρα καθένα απ' αυτά τα σύνολα από μια οικονομική οπτική.
(Τι είναι το κέρδος; - Χρήματα που ελήφθησαν από τους καταναλωτές - Χρήματα που καταβλήθηκαν στους προμηθευτές - Κέρδος)
Το εισόδημα πωλήσεων μιας επιχείρησης είναι όλα τα χρήματα που αυτή λαμβάνει από τους πελάτες της ως αντάλλαγμα των προϊόντων της. Κάθε δεκάρα που προστίθεται σ' αυτό το εισόδημα ελήφθη από κάποιον που έκρινε ότι θα είναι σε καλύτερη κατάσταση με αυτό το προϊόν απ' ό,τι κρατώντας τα χρήματα που χρεώθηκε για την απόκτησή του.
Ο Sam Walton, ιδρυτής του γίγαντα λιανικής Wal-Mart, συνήθιζε να λέει ότι το μόνο που χρειάζεται για να χάσει την περιουσία του είναι να σταματήσουν οι άνθρωποι να ψωνίζουν από τα μαγαζιά του. Όλος ο πλούτος του (ήταν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980), κάθε ένα δολάριο, αποκτήθηκε από ανθρώπους που μπήκαν σε ένα από τα καταστήματά του, διάλεξαν ένα προϊόν από το ράφι, πήγαν στο ταμείο και αντάλλαξαν ένα ποσό δολάρια για το όφελος να το πάρουν σπίτι τους.
Χωρίς τον Walton, κάθε ένας από αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων θα έπρεπε να συμβιβαστεί με την αμέσως καλύτερη επιλογή για να καλύψει την ανάγκη ή την επιθυμία που τον οδήγησε σ' αυτή την αγορά - ίσως με μια κατώτερη μάρκα στο διπλανό κατάστημα, ή ένα κατάστημα πιο μακρυά από το σπίτι, ή πιθανόν με μια ψηλότερη τιμή. Αλλά κάτι έκανε τον καθένα απ' αυτούς να επιλέξει να ψωνίσει σ' αυτό το κατάστημα, και απ' αυτό το γεγονός συμπεραίνουμε ότι ο Walton συνέβαλε στη βελτίωση της ζωής αυτών των ανθρώπων προσφέροντάς τους μια επιλογή που τους ήταν επωφελέστερη από τις υπόλοιπες διαθέσιμες.
(Πόσο ωφελεί η επιχείρηση τους καταναλωτές; - Χρήματα που ελήφθησαν από τους καταναλωτές - Χρήματα που θα μπορούσαν να δαπανηθούν από τους καταναλωτές αν δεν υπήρχε η επιχείρηση - Όφελος για τους καταναλωτές)
Στο εισόδημα από τις πωλήσεις περιλαμβάνονται και τα κόστη. Για να πουλήσει μια εταιρεία προϊόντα θα πρέπει να ανταλλάξει τα χρήματά της με πρώτες ύλες, εργασία, ενοίκια, ηλεκτρική ενέργεια, μεταφορά κλπ. Καθένα απ' αυτά τα κόστη δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσο για να καταστεί εφικτή η επιχειρηματική δράση της εταιρείας. Για την εταιρεία, όλα αυτά είναι συντελεστές παραγωγής και μαζί με άλλα που θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σ' αυτή τη λίστα, συνιστούν το ποσό που θα αφαιρεθεί από τα εισοδήματα προκειμένου να υπολογιστεί το κέρδος.
Τα οφέλη μιας νέας επιχείρησης
Ας ξεκινήσουμε με την εργασία. Για να διεξάγει τις επιχειρήσεις της, μια εταιρεία χρειάζεται να προσλάβει ανέργους και/ή να προσφέρει καλύτερες θέσεις εργασίας σε ήδη απασχολούμενους εργαζόμενους. Μια καλύτερη θέση εργασίας μπορεί να είναι αυτή που δίνει έναν καλύτερο μισθό, είναι πιο κοντά στο σπίτι, έχει μικρότερο ωράριο, ή παρέχει κάτι παρόμοιο. Αν δούμε την οποιαδήποτε επιχείρηση (ένα κατάστημα, ένα εστιατόριο, ένα εργοστάσιο κλπ) μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αυτή έπρεπε να προσφέρει σε καθέναν από τους εργαζόμενους σ' αυτήν μια θέση εργασίας την οποία αυτοί έκριναν καλύτερη από κάθε εναλλακτική που είχαν εκείνη την στιγμή. Διαφορετικά, δεν θα ήταν εκεί.
Κάθε άλλον συντελεστή που διασφαλίζει η εταιρεία, από τις πρώτες ύλες μέχρι την ηλεκτρική ενέργεια, τον αγοράζει από μια άλλη εταιρεία που κι αυτή χρειάζεται να προσλάβει ανθρώπους για να καλύψει αυτή τη νέα, πρόσθετη ζήτηση, εκκινώντας έτσι ένα πανομοιότυπο φαινόμενο μ' αυτό που περιγράψαμε παραπάνω. Και αυτές οι εταιρίες θα έχουν με τη σειρά τους τούς δικούς τους προμηθευτές. Έτσι, αυτό το φαινόμενο θα επεκταθεί σε ολόκληρη την αλυσίδα παραγωγής, προκαλώντας οφέλη σε αμέτρητους εργαζόμενους με υψηλότερους μισθούς και/ή καλύτερες συνθήκες εργασίας μέχρι και τον θεμελιώδη συντελεστή της όποιας παραγωγής, την ίδια την ανθρώπινη εργασία.
(Πόσο ωφελεί η επιχείριση τους εργαζομένους; - Χρήματα που καταβλήθηκαν άμεσα ή εμμέσως στους εργαζομένους - Χρήματα που θα καταβάλλονταν στους εργαζομένους αν δεν υπήρχε η επιχείρηση - Όφελος για τους εργαζομένους)
Συμπυκνώνοντας έτσι όλα όσα έχουμε δει μέχρι τώρα, κάθε πώληση που πραγματοποιεί μια εταιρεία είναι μια απόδειξη ότι οι καταναλωτές ωφελούνται από την ύπαρξή της. Κάθε αγορά στην οποία προβαίνει μια εταιρεία είναι μια απόδειξη ότι οι εργαζόμενοι που κατέστησαν εφικτές αυτές τις αγορές ωφελήθηκαν επίσης από την ύπαρξή της. Με άλλα λόγια, βλέπουμε ότι κάθε επιχείρηση διαχέει μέσω των εθελούσιων συναλλαγών οφέλη στην κοινωνία. Υπάρχει όμως και ένα ειδικό χαρακτηριστικό που αφορά τις επικερδείς εταιρίες, το οποίο δεν έχουμε ακόμη εξετάσει.
Όπως είδαμε παραπάνω, μια επιχείρηση είναι επικερδής όταν το σύνολο των εισοδημάτων από τις πωλήσεις της είναι μεγαλύτερο από το σύνολο των δαπανών των αγορών της. Με όλα όσα είδαμε στη συνέχεια, τι σημαίνει αυτό;
Αν, χάρη στην επιχείρηση, (α) οι καταναλωτές πληρώνουν λιγότερα (ή έχουν κάποιο άλλο όφελος) για τα προϊόντα τους, (β) οι εργαζόμενοι κερδίζουν περισσότερα (ή έχουν κάποιο άλλο όφελος) για την εργασία τους, και (γ) μένουν κάποια χρήματα για τον επιχειρηματία, αυτό αναγκαστικά συνεπάγεται ότι πριν ιδρυθεί αυτή η νέα επιχείρηση οι εργαζόμενοι κέρδιζαν λιγότερα χρήματα για τη δουλειά τους απ' όσα πλήρωναν για τη δουλειά αυτή οι καταναλωτές. Αν, διαφορετικά, οι εργαζόμενοι κέρδιζαν περισσότερα απ' όσα πλήρωναν οι καταναλωτές, κάποιος που θα ήθελε να τους προσλάβει για να παράγουν κάτι προκειμένου να το πουλήσει στη συνέχεια στους καταναλωτές θα υφίστατο ζημία.
(Επικερδής επιχείρηση - Χρήματα που θα δαπανούνταν από τους καταναλωτές αν δεν υπήρχε η εταιρεία - Η εταιρεία έπρεπε να προσφέρει χαμηλότερες τιμές για να προσελκύσει καταναλωτές - Χρήματα που ελήφθησαν από τους καταναλωτές - Κέρδος - Χρήματα που καταβλήθηκαν άμεσα ή εμμέσως στους εργαζόμενους - Η εταιρεία έπρεπε να προσφέρει καλύτερες θέσεις εργασίας για να προσλάβει εργαζόμενους - Χρήματα που θα καταβάλλονταν στους εργαζόμενους αν δεν υπήρχε η εταιρεία)
Επικερδής και μη επικερδής
Ας δούμε ένα παράδειγμα για να κάνουμε το πράγμα σαφέστερο. Ας υποθέσουμε ότι ένας επιχειρηματίας σκέφτεται να προσλάβει νευροχειρουργούς για να πουλάνε άμμο στην παραλία. Γιατί αυτή η επιχείρηση κατά πάσα πιθανότητα θα έχει ζημιές;
Η κοινή λογική θα έλεγε: “Γιατί είναι μια χαζή ιδέα”. Ένας οικονομολόγος όμως θα απαντούσε περίπου ως εξής: “Γιατί η τιμή που οι άνθρωποι στην παραλία θα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν για άμμο είναι κατά πάσα πιθανότητα χαμηλότερη από τον μισθό που θα έπειθε νευροχειρουργούς να παρατήσουν τις δουλειές τους”. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι στην παραλία δεν χρειάζονται άμμο! Και οι νευροχειρουργοί δεν πληρώνονται τόσο λίγα χρήματα!
(Μη επικερδής επιχείρηση - Το χάσμα μεταξύ των όσων πληρώνουν οι καταναλωτές και των όσων κερδίζουν οι εργαζόμενοι δεν είναι τόσο μεγάλο: Ζημιά - Χρήματα που θα δαπανούνταν από τους καταναλωτές αν δεν υπήρχε η εταιρεία - Χρήματα που ελήφθησαν από τους καταναλωτές - Ζημιά - Χρήματα που καταβλήθηκαν άμεσα ή εμμέσως στους εργαζόμενους - Χρήματα που θα καταβάλλονταν στους εργαζόμενους αν δεν υπήρχε η εταιρεία)
Συνεπώς, επικερδής επιχείρηση είναι αυτή για την οποία μπορούμε να είμαστε σίγουροι όχι μόνο ότι ωφελεί τους άλλους, αλλά και ότι ωφελεί αυτούς που το χρειάζονται. Το κέρδος είναι μια ασφαλής απόδειξη ότι ο κάτοχός του πέτυχε να βρει ανθρώπους που πλήρωναν υπερβολικά πολλά χρήματα για προϊόντα που κατασκευάζονταν από εργαζόμενους οι οποίοι με τη σειρά τους κέρδιζαν υπερβολικά λίγα χρήματα. Και το πράγμα δεν σταματά εδώ. Όσο μεγαλύτερα είναι τα κέρδη, (α) τόσο χαμηλότεροι ήταν οι μισθοί των εργαζομένων σε σχέση με τις τιμές που κατέβαλλαν οι καταναλωτές και/ή (β) τόσο μεγαλύτερος ήταν ο αριθμός των συναλλαγών που ωφέλησαν όλους αυτούς τους ανθρώπους. Ή, με τα λόγια του Robert Murphy, “το να επικρίνουμε έναν καπιταλιστή που αποκομίζει υψηλά κέρδη μοιάζει με το να παραπονιόμαστε που ένας χειρουργός ζώζει υπερβολικά πολλές ζωές”.
Βλέποντας αυτά τα δύο παραδείγματα, το να εντοπίσει κανείς ευκαιρίες κέρδους μπορεί να φαίνεται κάτι το εύκολο. Αλλά τότε, τι πιστεύετε ότι λείπει στη γειτονιά σας; Ένα νέο γυμναστήριο; Ένα παντοπωλείο; Ένα κατάστημα οικιακών ζώων; Θα επενδύατε τα χρήματά σας σε κάτι τέτοιο;
Οι μεγάλοι εφευρέτες και επιχειρηματίες έγιναν δισεκατομμυριούχοι με τις επιχειρήσεις τους, αλλά καθίσατε ποτέ να σκεφτείτε πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς, ας πούμε, προσωπικούς υπολογιστές; Ο Theodore Dalrymple ξεκαθαρίζει ότι, μολονότι η περουσία του δεν είναι παρά μόνο ένα ελάχιστο κλάσμα της αντίστοιχης του Bill Gates, είναι σίγουρα μεγαλύτερη απ' ό,τι θα ήταν αν ο Gates δεν είχε ιδρύσει τη Microsoft. Το ίδιο ισχύει για τον καθένα. Όλοι ωφελούμαστε από την επιχειρηματική προσπάθεια που του απέδωσε την περιουσία του.
Και αυτό το όφελος δεν περιορίζεται στη χρήση του υπολογιστή από τον καθένα μας. Σκεφτείτε έναν κόσμο όπου το κάθε παντοπωλείο κρατά το αρχείο αποθεμάτων του στο χαρτί. Δεν θα ήταν η διαχείρισή του περισσότερο κοπιαστική και γεμάτη σφάλματα; Δεν θα πέρναγε αυτό το κόστος στις τιμές των τροφίμων; Δεν θα είχε αυτό μια καθοριστική επίπτωση στις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων πέρα από τον Gates; Φανταστείτε τώρα το ίδιο πράγμα για όλα τα προϊόντα που υπήρξαν επικερδή στην Ιστορία. Δεν πρόσθεσαν οφέλη στην κοινωνία;
Δεν υπάρχει γιατρειά για το ιδιοτελές συμφέρον
Αν κάτσουμε να το σκεφτούμε, το κέρδος είναι ήδη το δίκαιο μερίδιο του επιχειρηματία για τα οφέλη που δημιούργησε για την κοινωνία. Κι όμως, όταν ένας επιχειρηματίας αποφασίζει να ανοίξει τη δική του επιχείρηση, σπανίως το κάνει έχοντας κατά νου συγκεκριμένα το όφελος των άλλων. Το κάνει για το δικό του συμφέρον, όπως οι μέλισσες που αναζητούν το νέκταρ στα λουλούδια και γονιμοποιούν στην πορεία τη φύση. Ο Άνταμ Σμιθ το ήξερε αυτό ήδη το 1776:
“Όταν οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ πετώντας από λουλούδι σε λουλούδι δεν έχουν την πρόθεση να διαδώσουν τη γύρη στη φύση. Αλλά έχει αυτό σημασία;
Ούτε το άτομο έχει την πρόθεση να προαγάγει το δημόσιο συμφέρον, ούτε μάλιστα γνωρίζει το πόσο πολύ το προάγει. [...] Και κατευθύνοντας το άτομο αυτή τη δράση κατά τέτοιον τρόπο ώστε το προϊόν της να έχει τη μεγαλύτερη αξία, επιδιώκει αποκλειστικά το δικό του όφελος. Οδηγείται εδώ, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, από ένα αόρατο χέρι να προαγάγει έναν σκοπό που δεν ήταν μέρος της πρόθεσής του”.
Μια από τις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στον κομμουνισμό και τον φιλελευθερισμό είναι ότι ο πρώτος έχει ως προϋπόθεση τη μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης: Οι άνθρωποι θα πρέπει να σταματήσουν να ενεργούν με σκοπό την ικανοποίηση των δικών τους ατομικών συμφερόντων, και να αρχίσουν να δρουν για την επίτευξη των συλλογικών συμφερόντων της κοινωνίας (“Για να οικοδομηθεί ο κομμουνισμός είναι αναγκαίο, ταυτόχρονα με τα νέα υλικά θεμέλια, να οικοδομήσουμε τον νέο άνδρα και τη νέα γυναίκα” - Τσε Γκεβάρα). Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από βία ή πείνα κατά τις προσπάθειες να επιτευχθεί αυτή η μεταμόρφωση, συνήθως υπό τον σοσιαλισμό. Μέχρι και σήμερα, πολλοί πιστεύουν ότι αυτό είναι τουλάχιστον αναγκαίου για έναν καλύτερο κόσμο.
Ο φιλελευθερισμός προτείνει ένα ευκολότερο και λιγότερο οδυνηρό μονοπάτι. Αντί να βλέπει το ιδιοτελές συμφέρον ως κάτι από το οποίο πρέπει να θεραπευτούμε, το χρησιμοποιεί ως καύσιμο μιας διαδικασίας που εμπλουτίζει τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, διαχέοντας τα θετικά της αποτελέσματα. Αυτή διαδικασία είναι η επιχειρηματικότητα.
Και μ' αυτό, γυρίζουμε στην αρχή αυτού του άρθρου. Οι κοινωνίες που εξυμνούν τους επιχειρηματίες ευημερούν περισσότερο. Ας αφήσουμε τους ανθρώπους να θέλουν να πλουτίσουν, ας τους αφήσουμε να θέλουν να συλλέγουν πολυτελή σκάφη, να ανάβουν τα πούρα τους με χαρτονομίσματα, να θέλουν να επισκεφθούν το φεγγάρι. Αν δεν κλέβουν από τους άλλους (κι αυτό περιλαμβάνει και την παρεοκρατία), ο μόνος τρόπος να έχουν αυτά τα πράγματα είναι να καταφέρουν να βοηθήσουν άλλους ανθρώπους - ακριβώς εκείνους που το χρειάζονται περισσότερο.
Είμαστε πλέον έτοιμοι να απαντήσουμε την αρχική ερώτηση, αλλά θα το κάνω με μια άλλη ερώτηση: Τι κακό υπάρχει στην ενίσχυση της ευημερίας των ανθρώπων που το χρειάζονται περισσότερο;
--
Ο Felipe Lungov είναι οικονομολόγος και πρόεδρος της Academia Liberalismo Economico της Βραζιλίας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 2 Σεπτεμβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
