Του Jon Miltimore
Λίγοι θα διαφωνούσαν σήμερα με την άποψη ότι ζούμε σε μια εποχή ηθικής σύγχυσης. Οι περισσότεροι διαθέτουμε μια αίσθηση του σωστού και του λάθους. Αν όμως πιεζόμασταν να εξηγήσουμε το γιατί πιστεύουμε αυτά που πιστεύουμε, υποψιάζομαι ότι θα βλέπαμε πολλά κενά βλέμματα και ασυνάρτητες απαντήσεις.
Η δικαιολόγηση του φόνου
Αυτή η εξέλιξη αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάδυση του συναισθηματισμού, της φιλοσοφίας που υποστηρίζει ότι όλες οι αξιολογικές κρίσεις (ακόμη κι αυτή εδώ) δεν είναι τίποτε περισσότερο από εκφράσεις προτίμησης ή συναισθήματος, ιδίως σε ότι αφορά τις ηθικές κρίσεις.
Ακόμη όμως κι αν πολλοί άνθρωποι υιοθετούν σήμερα επί της αρχής αυτή την φιλοσοφία, στην πράξη, όπως παρατήρησε ο φιλόσοφος Alasdair Macintyre την απορρίπτουν. Για παράδειγμα, λίγοι θα αποδέχονταν ότι η πρόταση “ο φόνος είναι κάτι λάθος” εκφράζει απλώς μια προτίμηση. Οι περισσότεροι θα την αποδέχονταν ως ηθικό δεδομένο, ακόμη και αν δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ακριβώς το γιατί.
Η ιδέα του δικαιολογημένου φόνου έχει απασχολήσει για γενιές τόσο σπουδαία όσο και μοχθηρά πνεύματα. Ο φόνος ως ένα ωφελιμιστικό αγαθό είναι για παράδειγμα το επίκεντρο της πλοκής του αριστουργήματος του Ντοστογέφσκι Έγκλημα και Τιμωρία, ενός από τα σπουδαιότερα ψυχολογικά λογοτεχνικά έργα που γράφηκαν ποτέ.
Η απόφαση του Ρασκόλνικωφ να δολοφονήσει μια ηλικιωμένη ενεχυροδανείστρια είναι το αποτέλεσμα της άποψής του ότι οι εξαιρετικοί άνθρωποι δεν δεσμεύονται από τις ίδιες ηθικές πεποιθήσεις των καθημερινών ανθρώπων. Πρόκειται για μια ηθική φιλοσοφία που απορρίπτει ο Ντοστογιέφκσι, αλλά οι σκέψεις του ως προς τις ωφελιμιστικές δικαιολογήσεις του φόνου - ότι θα μπορούσε να είναι μια ηθική πράξη αν οδηγεί σε ένα μεγαλύτερο καλό - ήταν προφητικές.
Περίπου μισό αιώνα μετά, ο κομμουνιστής επαναστάτης Λέων Τρότσκι, ένας μαζικός δολοφόνος, στο έργο του “Η ηθική τους και η ηθική μας”, εξηγούσε τους λόγους που ο φόνος υπό συγκεκριμένες περιστάσεις είναι δικαιολογημένος - ή ακόμη και ορθολογικός.
“Τα μέσα δικαιώνονται μόνο από τους σκοπούς ους. Αλλά και ο σκοπός με τη σειρά του χρειάζεται δικαιολόγηση” έγραφε ο Τρότσκι. “Από την μαρξιστική οπτική, που εκφράζει τα ιστορικά συμφέροντα του προλεταριάτου, ο σκοπός δικαιολογείται όταν οδηγεί στην αύξηση της εξουσίας του ανθρώπου πάνω στη φύση και στην κατάργηση της εξουσίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο”.
Συνεχίζει ως εξής: “Πρωτίστως και ασυμβίβαστα, η επαναστατική ηθική απορρίπτει τη δουλοπρέπεια έναντι της αστικής τάξης και την αλαζονεία έναντι των εργατών, δηλαδή τα χαρακτηριστικά εκείνα στα οποία είναι πλήρως βυθισμένοι οι μικροαστοί λεπτολόγοι και ηθικιστές.
Αυτά τα κριτήρια φυσικά δεν δίνουν μια έτοιμη απάντηση στο ερώτημα τι επιτρέπεται και τι όχι στην εκάστοτε διακριτή περίπτωση. Δεν μπορούν να υπάρχουν τέτοιες αυτόματες απαντήσεις. Τα προβλήματα της επαναστατικής ηθικής συνδέονται άρρηκτα με τα προβλήματα της επαναστατικής στρατηγικής και τακτικής”.
Υπό μια τέτοια φιλοσοφία φαίνεται απολύτως εύλογο να διατάξει ο Τρότσκι τη θανάτωση των παιδιών του Τσάρου Νικολάου - της Όλγας, της Τατιάνας, της Μαρίας, της Αναστασίας, του διαδόχου Αλεξίου - όπως και έκανε.
“Ήταν σωστό (όπως λέει ο Τρότσκι αλλού) να σκοτώσουμε τα παιδιά του Τσάρου γιατί ήταν πολιτικώς δικαιολογημένο” έγραψε ο Πολωνός φιλόσοφος και ιστορικός Leszek Kolakowski στο βιβλίο του Main Currents of Marxism.
Οι σκοποί και τα μέσα
Ο Τρότσκι βεβαίως είναι γνωστό πως έχασε την εύνοια του Στάλιν (ένα όχι σπάνιο φαινόμενο). Έτσι, οι δύο γιοι του Τρότσκι σκοτώθηκαν κατά τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν, μια θηριωδία που καταδίκασε ο Τρότσκι.
“Γιατί λοιπόν ήταν λάθος η δολοφονία των παιδιών του Τρότσκι από τον Στάλιν;” ρωτά ο Kolakowski. “Διότι ο Στάλιν δεν εκπροσωπούσε το προλεταριάτο'.
Οι φόνοι του Τρότσκι δικαιολογούνταν γιατί αυτός ήταν, βλέπετε, πραγματικά στην πλευρά του προλεταριάτου, ενώ ο Στάλιν ήταν απλώς ένας μνηστήρας.
Μια τέτοια ηθική φιλοσοφία θα φαινόταν παράλογη στους περισσότερους ανθρώπους διαμέσου της ανθρώπινης ιστορίας - όπως φαίνεται παράλογη σε πολλούς ανθρώπους σήμερα - αλλά είναι το αποτέλεσμα διάφορων ρευμάτων της σύγχρονης φιλοσοφίας που έχουν εμποτίσει τον πολιτισμό μας: του συναισθηματισμού, του ηθικού σχετικισμού και του ωφελιμισμού.
Το δίδαγμα; Αναρωτηθείτε γιατί πιστεύετε αυτά που πιστεύετε. Και να είστε επιφυλακτικοί έναντι όσων δικαιολογούν τα μέσα αναφερόμενοι αποκλειστικά στους σκοπούς που επιτυγχάνουν.
--
Ο Jonathan Miltimore είναι ο εκτελεστικός υπεύθυνος έκδοσης του FEE.org.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 26 Σεπτεμβρίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
