Γράφει η Barbara Sarkozi
Η Ολλανδία δικαίως φημίζεται για τη χαρακτηριστική φιλελεύθερη στάση της. Όπως συχνά αναφέρεται, ήταν μια από τις πρώτες χώρες που νομιμοποίησαν την ενεργή ευθανασία και τη μαριχουάνα. Επιπλέον, η χρήση μαλακών ναρκωτικών δεν αντίκειται στο νόμο.
Πολιτικές όπως αυτή εγείρουν ένα ερώτημα: Αντικατοπτρίζει όντως η καθημερινή ζωή στην Ολλανδία αυτό το επίπεδο φιλελευθεροποίησης; Στο παρακάτω άρθρο στοχεύουμε να ανακαλύψουμε τις ρίζες του ολλανδικού φιλελευθερισμού, του ολλανδικού τρόπου σκέψης, και να διερευνήσουμε πόσο οι φιλελεύθερες αξίες είναι ενσωματωμένες στην καθημερινή ζωή.
Εάν επισκεφτείτε την Ολλανδία ως τουρίστας, θα δείτε ότι η ολλανδική κοινωνία χαρακτηρίζεται από μεγάλη ανοχή μεταξύ των κατοίκων της αλλά και προς τους τουρίστες – ένα παράδειγμα προς μίμηση για όλες τις άλλες χώρες. Ωστόσο, είναι δύσκολο να αποκαλυφθούν οι πολιτικοί, οικονομικοί και πολιτιστικοί λόγοι πίσω από τον τρόπο με τον οποίο έχει αναπτυχθεί η ολλανδική κοινωνία.
Το πολιτικό σύστημα της Ολλανδίας είναι η κοινοβουλευτική μοναρχία. Καθαυτό το πρόσωπο του μονάρχη αποκαλύπτει πολλά για την προοδευτικότητα της ολλανδικής κουλτούρας, δεδομένου ότι καθ’ όλο το διάστημα μεταξύ των ετών 1890 και 2013 επικεφαλής του ολλανδικού κράτους ήταν πάντα γυναίκα. Αυτή είναι μια σημαντική διαφορά με τις άλλες μοναρχικές χώρες της περιοχής.
Το ολλανδικό έθνος είναι μια κοινωνία πυλώνων, που σημαίνει ότι οι κοινότητες και οι ομάδες χωρίζονται μεταξύ τους με ισχυρές διαχωριστικές γραμμές. Αυτές οι γραμμές βασίζονται κυρίως σε εθνικά και εθνοτικά χαρακτηριστικά, αλλά και η κοινωνικοπολιτισμική και θρησκευτική ετερογένεια είναι έντονα παρούσα στη ζωή της χώρας.
Ενδεχομένως, αυτός είναι ο κύριος λόγος που η συναίνεση είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες διακυβέρνησης της χώρας. Εξαιτίας αυτού, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι στην ολλανδική πολιτική σκηνή, η ιδεολογική κυριαρχία δεν είναι ο πρωταρχικός στόχος.
Η σύνθεση της εκτελεστικής εξουσίας καθορίζεται ως επί το πλείστον από συμβιβασμούς και συμφωνίες. Με αυτόν τον τρόπο, είναι πιθανό η κυβέρνηση να αποτελείται από μέλη πολλών και έντονα αντιφατικών μεταξύ τους κομμάτων – και μερικές φορές αυτό δεν αντιπροσωπεύει την εκλογική ισορροπία δυνάμεων.
Είναι ενδιαφέρον ότι σε μια χώρα που από πολλούς θεωρείται η πιο φιλελεύθερη του κόσμου, το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα κυβερνούσε για το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης ολλανδικής ιστορίας. Οι φιλελεύθεροι έγιναν κυρίαρχο κόμμα μόλις πριν από μερικές δεκαετίες.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η βάση αυτής της δημοκρατίας είναι το γεγονός ότι όλοι μπορούν να εκπροσωπούνται στο σύστημα. Υπό αυτό το πρίσμα, η πλειοψηφία δεν μπορεί να έχει προτεραιότητα έναντι της μειοψηφίας. Αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να αποκαλύψει έναν από τους λόγους για τους οποίους οι Ολλανδοί είναι τόσο ανεκτικοί και πρόθυμοι να συμβιβαστούν.
Ωστόσο, η προαναφερθείσα συναίνεση έχει διττό χαρακτήρα: τα μέλη βασίζονται στην επίτευξη συμφωνίας, γι' αυτό και όλα τα συμφέροντα μπορούν να εμφανιστούν στο σύστημα - αυτό όμως μπορεί να αποβεί εις βάρος της αποτελεσματικότητας.
Γιατί η Ολλανδία αποκαλείται «η πιο φιλελεύθερη χώρα»;
Προφανώς, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό των ανθρώπων από αυτή την άποψη είναι η χρήση των μαλακών ναρκωτικών και ιδίως της κάνναβης και των παραγώγων της. Στην πραγματικότητα, οι ουσίες δεν είναι νόμιμες, αλλά οι αρχές αποποινικοποιούν τη χρήση τους.
Η συζήτηση γύρω από την ιατρική χρήση της κάνναβης στη χώρα χρονολογείται από τη δεκαετία του 1970. Λόγω της συζήτησης αυτής, επιτρέπεται σήμερα η κατοχή κάτω από ένα ορισμένο όριο, ακόμη και η πώληση χωρίς ποινικές συνέπειες.
Υπάρχει ωστόσο μια δραστηριότητα που δεν επιτρέπεται όταν βρίσκεστε υπό την επήρεια κάνναβης: η οδήγηση ποδηλάτου. Η μετακίνηση με ποδήλατο έχει μακρά παράδοση στην Ολλανδία, ειδικά στο Άμστερνταμ. Αυτός είναι ένας από τους πολλούς λόγους για τους οποίους η Ολλανδία θεωρείται μεταξύ των κορυφαίων χωρών όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος.
Σχεδόν όλοι έχουν ακούσει κάτι για την περιοχή του Άμστερνταμ με τα κόκκινα φανάρια. Το 2000 η πορνεία αποποινικοποιήθηκε. Η Ολλανδία μάχεται εναντίον διάφορων ειδών εγκλημάτων με στόχος να τα εξαλείψει όσο το δυνατόν περισσότερο. Ο τρόπος σκέψης των Ολλανδών τους οδήγησε στην εξής λύση: να επιτραπεί και να νομιμοποιηθεί η σεξουαλική εργασία.
Η ολλανδική κυβέρνηση έπαιξε επίσης έναν πρωτοποριακό ρόλο για τη θέσπιση της νομικής βάσης του γάμου, του διαζυγίου και του δικαιώματος υιοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια.
Ενώ υπάρχουν και άλλες χώρες όπου η ευθανασία είναι νόμιμη, μερικές φορές οι ρυθμίσεις δεν λειτουργούν σωστά ή οι άνθρωποι δεν μπορούν πραγματικά να ασκήσουν το δικαίωμά τους σε αυτήν. Η Ολλανδία αποτελεί εξαίρεση, καθώς ακόμη και τα παιδιά μπορούν να έχουν την επιλογή της ευθανασίας. Η μόνη προϋπόθεση για να ασκήσει κανείς ενεργή ευθανασία είναι ο αιτών να κινήσει τη διαδικασία όντας σε κατάσταση έλλογου καταλογισμού. Πρόκειται για ένα παράδειγμα του απαραβίαστου του δικαιώματος της ελευθερίας και της προσωπικής αυτονομίας.
Τι χαρακτηρίζει τον ολλανδικό τρόπο σκέψης;
Καλύψαμε ορισμένους τομείς της ζωής όπου η ατομική ελευθερία ιεραρχείται στην Ολλανδία πάνω από όλα. Αυτό ουσιαστικά επιβεβαιώνει το γεγονός ότι έχει αναπτυχθεί ένα σύστημα που θέλει να αντιπροσωπεύει εξίσου τις διάφορες ετερογενείς μονάδες της κοινωνίας. Περί αυτού όμως πρόκειται;
Παραθέτοντας τον Ολλανδό συγγραφέα Rob Wijnberg, μπορούμε να δούμε κάτι διαφορετικό: «Έχουμε ως εικόνα του εαυτού μας ότι είμαστε προοδευτικοί, φιλελεύθεροι, πολυπολιτισμικοί και τα τοιαύτα. Ανακαλύπτουμε όμως ότι είμαστε έτσι μόνο στα χαρτιά και στο νόμο, και όχι στην πράξη, ούτε στην καθημερινή ζωή».
Αυτή η διαδικασία σκέψης επιβεβαιώθηκε κάπως από τον Taco Dibbits, έναν Ολλανδό ιστορικό τέχνης, όταν μίλησε για την κοινωνική ένταξη των Φλαμανδών προσφύγων τον 17ο αιώνα. Όπως υποστήριξε, η ανεκτικότητα ήταν ένα χαρακτηριστικό της χώρας του ακόμη και τότε, αλλά τόνισε: «η ανοχή είχε μια ρεαλιστική βάση», καθώς οφειλόταν στο γεγονός ότι οι Φλαμανδοί πρόσφυγες «έφεραν μαζί τους πολλά χρήματα».
Αυτή η ιδέα εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι οι Ολλανδοί κέρδιζαν εξ αρχής τα προς το ζην ως έμποροι και αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της πλούσιας Δύσης, ενώ ακόμη και σήμερα θεωρούνται ένα από τα πλουσιότερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εξ αυτού γίνεται σαφές ότι τα οικονομικά διαδραματίζουν έναν κυρίαρχο ρόλο στην ολλανδική κουλτούρα, με τους Ολλανδούς να χαρακτηρίζονται συχνά ως τσιγκούνηδες από άλλα κράτη μέλη λόγω αυτού του χαρακτηριστικού τους.
Είναι σαφές ότι οι Ολλανδοί βασίζονται στην αγορά και την ατομική ευθύνη - επομένως πρέπει να χαρακτηρίσουμε την Ολλανδία ως ένα φιλελεύθερο κράτος. Στην ολλανδική νοοτροπία ισχυρή θέση έχει η αποφυγή κινδύνων, γεγονός που κάνει τις διαπραγματεύσεις και τους συμβιβασμούς ακόμη πιο πολύτιμους. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, μπορούμε να πούμε ότι αυτή η επιχειρηματική και αγοραία προσέγγιση έχει γίνει μέρος του τρόπου ζωής των Ολλανδών έχοντας μάλιστα διεισδύσει και σε άλλες πτυχές της ζωής, όπως η πολιτική.
Βάσει όλων των παραπάνω, είναι άραγε δυνατόν η ανεκτικότητα και η προσήλωση στην ατομική ελευθερία να μην είναι ο κύριος παράγοντας πίσω από τις περισσότερες φιλελεύθερες δράσεις; Ένα καλό παράδειγμα είναι η αποποινικοποίηση των μαλακών ναρκωτικών. Αν εξετάσουμε τα φορολογικά έσοδα του ολλανδικού κράτους, μπορούμε να δούμε ότι βάσει των στοιχείων του 2016 «τα Coffee Shop αποδίδουν περίπου 400 εκατομμύρια ευρώ σε φόρους».
Παρά το γεγονός ότι ένα σημαντικό χρηματικό ποσό πρέπει να διατίθεται για την πρόληψη και τη θεραπεία των εξαρτήσεων ακόμη και υπό τις νέες ρυθμίσεις, αυτό «θα μπορούσε να αυξήσει τα φορολογικά έσοδα έως και 260 εκατ. ευρώ». Από αυτή την άποψη, είναι πιθανό τα οικονομικά συμφέροντα να έπαιξαν κι αυτά έναν καθοριστικό ρόλο στην φιλελευθεροποίηση στη συγκεκριμένη περίπτωση.
Η ισότητα στην καθημερινή ζωή;
Μια άλλη σημαντική φιλελεύθερη αξία είναι η ισότητα. Μπορούμε να μάθουμε περισσότερα για την ισότητα στην Ολλανδία αν ανατρέξουμε στο έγγραφο του 2019 Make Europe Sustainable for All του έργου Ανισότητες στην Ολλανδία. Η έκθεση εγείρει το ζήτημα της ανισότητας των φύλων. Στην Ολλανδία υπάρχει η τάση οι άνδρες να αμείβονται, κατά μέσο όρο, με υψηλότερα ωρομίσθια από τις γυναίκες, κάτι που οφείλεται σε πολλούς και διάφορους παράγοντες.
Ωστόσο, είναι σαφές ότι στην Ολλανδία, οι γυναίκες υποαμείβονται σε σύγκριση με τους άνδρες όχι μόνο στον ιδιωτικό, αλλά και στον δημόσιο τομέα. Η μισθολογική διαφορά είναι περίπου 5%. Αν λάβουμε υπόψη και τις θέσεις των διευθυντικών στελεχών, μπορούμε να δούμε ότι ο στόχος που έχει τεθεί είναι η δημιουργία ηγετικών θέσεων για γυναίκες σε ποσοστό 30%.
Μέχρι τώρα η Ολλανδία δεν κατάφερε να φτάσει αυτό το όριο. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η τρίτη κυβέρνηση Rutte (2017-2021) είχε εξαιρετικά χαμηλό ποσοστό γυναικών μελών στην κυβέρνηση (κάτω από το 30%).
Σε ό,τι αφορά τα ζητήματα εισοδήματος και πρόνοιας, η Ολλανδία συγκαταλέγεται στις χώρες με τη μεγαλύτερη ισότητα, ωστόσο το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα ενός μέσου νοικοκυριού είναι 28.783$, χαμηλότερο από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ (30.536$). Αν εξετάσουμε τις ανισότητες εισοδήματος μεταξύ των Ολλανδών, μπορεί να παρατηρήσουμε ότι το κορυφαίο 20% κερδίζει τέσσερις φορές περισσότερα χρήματα από το χαμηλότερο 20% – κάτι που είναι αρκετά χαμηλό αν το τοποθετήσουμε σε διεθνές πλαίσιο.
Στην Ολλανδία το ποσοστό ανεργίας απέχει πολύ από το να είναι υψηλό, καθώς το 75% των ατόμων ηλικίας 15-65 ετών έχουν αμειβόμενη εργασία. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι η εργασία αυτή μπορεί να προσφέρει τα προς το ζην, καθώς το ποσοστό των «εργαζομένων φτωχών» αυξάνεται σταδιακά. Την εποχή της έρευνας, αυτό το φαινόμενο αντιστοιχούσε στο 8,8%, που σημαίνει ότι περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι ζούσαν κάτω από το όριο της φτώχειας.
Ταυτόχρονα, πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στην Ολλανδία υπάρχουν μεγάλες διαφορές στα ζητήματα περιουσίας, παρά την προοδευτική πολιτική της σημερινής κυβέρνησης. Αν και η κυβέρνηση καταβάλλει σοβαρές προσπάθειες για να βοηθήσει στη βελτιστοποίηση της κατανομής του πλούτου μεταξύ των πολιτών, δεν είναι σε θέση να κινηθεί εξίσου γρήγορα με την αυξανόμενη συσσώρευση πλούτου μεταξύ των γενεών.
Αυτό σημαίνει ότι πάνω από το ήμισυ της καθαρής αξίας βρίσκεται στα χέρια του κορυφαίου δέκα τοις εκατό. Αυτό πιθανώς οφείλεται σε ιστορικά προηγούμενα, όπως σε κέρδη από τις αποικίες όπως η Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Σε αυτή την περίπτωση, η λύση μάλλον δεν είναι η επίλυση των εισοδηματικών ανισοτήτων. Άλλοι φόροι (όπως επί της ακίνητης περιουσίας, ή της κληρονομίας) μπορεί να είναι η διέξοδος.
Οι ερευνητές έχουν επίσης επισημάνει ότι η ισότητα ευκαιριών μειώνεται στην Ολλανδία. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι εμφανίζεται ένα είδος πόλωσης, ριζοσπαστικοποίησης και αύξησης του λαϊκισμού σε κάποιες ομάδες της ολλανδικής κοινωνίας. Οι ανισότητες γίνονται αντιληπτές σε πολλές διαφορετικές διαστάσεις, αρκεί να πάρει κανείς ως αφετηρία την «κλασική» αντίθεση μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών ή ακόμα και μεταξύ των πλουσιότερων και των φτωχότερων στρωμάτων.
Η ανισότητα στην εκπαίδευση είναι η πιο αισθητή στις μέρες μας και πιθανότατα επηρεάζεται από το εθνοτικό υπόβαθρο, την κοινωνική και οικονομική θέση. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα αυτά θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε περαιτέρω αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής στην Ολλανδία, κάτι που μπορεί να προκαλέσει ανησυχία.
Συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι παρόλο που η Ολλανδία αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για άλλα κράτη σε πολλές πτυχές σχετικά με την κουλτούρα της ελευθερίας και της ισότητας, δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν ανισότητες σε αυτή τη χώρα και ότι η ελευθερία πρέπει να υπερτερεί της λογικής στη λήψη αποφάσεων. Η Ολλανδία πρέπει κι αυτή να αντιμετωπίσει τον μεταβαλλόμενο κόσμο, τις παγκόσμιες διαδικασίες και τις αυξανόμενες εθνοτικές προκλήσεις. Η εύρεση της σωστής πολιτικής για την επίλυση αυτών των προβλημάτων είναι συχνά δύσκολη.
Ωστόσο, καθώς είδαμε τη διττότητα της ολλανδικής νοοτροπίας και του φιλελευθερισμού, είναι σημαντικό να τονίζουμε ότι στην Ολλανδία, μία εκ των πιο ανεπτυγμένων χωρών στον κόσμο, έχει εφαρμοστεί ένα από τα πιο επιτυχημένα φιλελεύθερα μοντέλα πολιτικής.
* Η Barbara Sarkozi είναι πολιτική αναλύτρια στο Republikon Institute, μια φιλελεύθερη δεξαμενή σκέψης με έδρα τη Βουδαπέστη.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 26 Απριλίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
