Του Ian Vasquez
Λίγες εβδομάδες μετά την αύξηση κατά 3,75% των εισιτηρίων του μετρό στο Σαντιάγκο της Χιλής η οποία προκάλεσε βίαιες διαμαρτυρίες από μια μικρή ομάδα φοιτητών και στη συνέχεια ευρύτερες αναταραχές, οι κατά κύριο λόγο ειρηνικές μαζικές διαδηλώσεις συνεχίζονται. Κάποιοι παρατηρητές αξιοποίησαν την πολιτική κρίση ως αφορμή για να διατυπώσουν τον συχνά επαναλαμβανόμενο ισχυρό ότι το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς της Χιλής έχει δημιουργήσει ολοένα και μεγαλύτερη ανισότητα και είναι θεμελιωδώς άδικο παρά το γεγονός ότι έχει παραγάγει περισσότερο πλούτο.
Αυτοί οι ισχυρισμοί όμως δύσκολα συμβιβάζονται με τα δεδομένα. Από την έναρξη των μεταρρυθμίσεων στην κατεύθυνση της ελεύθερης αγοράς το 1975, η Χιλή έχει τετραπλασιάσει το κατά κεφαλήν της εισόδημα, αναδεικνυόμενη στην πιο ευημερούσα χώρα της Λατινικής Αμερικής. Η βελτίωση που έχει σημειώσει η Χιλή σε ολόκληρο το εύρος των δεικτών ευημερίας - πχ τη μητρική θνησιμότητα, την πρόσβαση σε κατάλληλες συνθήκες υγιεινής κλπ - είναι εντυπωσιακή, και η χώρα συστηματικά πετυχαίνει υψηλότερες επιδόσεις από τον μέσο όρο της περιοχής. Έχει την υψηλότερη κατάταξη μεταξύ των λατινοαμερικανικών χωρών στον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index) των Ηνωμένων Εθνών (και κατατάσσεται 44η παγκοσμίως), έχει το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα στην περιοχή βάση των επιδόσεων των μαθητών, και όχι μόνο διαθέτει μία από τις πιο ελεύθερες οικονομίες στον κόσμο, αλλά και παρουσιάζει τα υψηλότερα επίπεδα συνολικής ελευθερίας, που περιλαμβάνει τις κοινωνικές και προσωπικές ελευθερίες, στη Λατινική Αμερική.
Η μείωση της ανισότητας
Η ανάπτυξη της Χιλής της επέτρεψε να μειώσει το ποσοστό φτώχειας από επίπεδα που υπερέβαιναν το 45% κατά τη δεκαετία του 1980 στο 8,6% και να δημιουργήσει μια πολυπληθή μεσαία τάξη. Η ανισότητα εισοδημάτων της χώρας, που υπήρξε υψηλή για εκατοντάδες χρόνια, μειώνεται σημαντικά από τη δεκαετία του 1990 σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα και είναι χαμηλότερη από τον μέσο όρο της Λατινικής Αμερικής σύμφωνα με την Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Λατινική Αμερική. Η Κόστα Ρίκα έχει μεγαλύτερη ανισότητα απ' ό,τι η Χιλή (βλέπε το γράφημα). Μια μελέτη του Χάρβαρντ από τον Rodrigo Valdes, υπουργό οικονομικών της πρώην σοσιαλίστριας Προέδρου Michelle Bachelete, συμπέρανε ότι από το 1990 έως το 2015, το εισόδημα του φτωχότερου 10% των Χιλιανών αυξήθηκε κατά 439%, ενώ εκείνο του πλουσιότερου 10% αυξήθηκε μόνο κατά 208%.
Μελέτες του καθηγητή του Καθολικού Πανεπιστημίου Claudio Sapelli επιβεβαιώνουν το κλείσιμο του χάσματος της ανισότητας ως προς το εισόδημα και άλλους ενδείκτες. Ελέγχοντας για την ηλικία και άλλες παραμέτρους, ο Σαπέλι συμπεραίνει επίσης ότι η ανισότητα του εισοδήματος εντός των γενεών (η ανισότητα εντός της ομίληκης κοορτής) είναι χαμηλότερο μεταξύ νεότερων γενεών απ' ό,τι μεταξύ των μεγαλύτερων σε ηλικία. Αυτό σημαίνει ότι καθώς ωριμάζει η χώρα, η συνολική ανισότητα εισοδημάτων μειώνεται, όπως έχουμε παρατηρήσει. Σε αντίθεση προς τις αναπτυγμένες χώρες, η ραγδαία αναπτυσσόμενη Χιλή έχει πολύ διαφορετικά επίπεδα ανισότητας ανά γενιά δεδομένων των μεγαλύτερη ευκαιριών που είναι διαθέσιμες στους νεότερους Χιλιανούς. Για παράδειγμα, ο αριθμός των φοιτητών που εγγράφονται στην ανώτερη εκπαίδευση έχει δεκαπλασιαστεί από την έναρξη των μεταρρυθμίσεων στη Χιλή.
Σε σύγκριση με τις ανεπτυγμένες χώρες, στην κατηγορία των οποίων πλησιάζει η Χιλή, η ανισότητα εισοδήματος είναι υψηλή (μολονότι είναι κοντά στον μέσο όρο σε ό,τι αφορά το εισόδημα προ φόρων και κρατικών μεταβιβάσεων). Γι' αυτό τον λόγο, κάποιοι προτείνουν την αύξηση της φορολόγησης και της διανομής. Αν αφήσουμε στην άκρη τα αποτελέσματα που θα είχε ένα μεγαλύτερο κράτος στην ανάπτυξη και τις ευκαιρίες στη Χιλή, τα πορίσματα του Σαπέλι καταδεικνύουν ότι η χώρα βρίσκεται ήδη σε έναν δρόμο που οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερη μείωση της ανισότητας εισοδήματος που θα την τοποθετήσει στο ίδιο εύρος με άλλες αναπτυσσόμενες χώρες στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον. (Χρησιμοποιώντας τη συνήθη μέτρηση της ανισότητας εισοδήματος του συντελεστή Gini, ο Σαπέλι εκτιμά ότι η Χιλή θα έχει συντελεστή Gine 0,35 που καταδεικνύει μικρότερη ανισότητα απ' ό,τι για παράδειγμα η Ισπανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες και ελάχιστα μεγαλύτερη απ' ό,τι ο Καναδάς με 0,34.
Υψηλή κοινωνική κινητικότητα
Πολυάριθμες μελέτες έχουν επίσης καταγράψει την υψηλή κοινωνική κινητικότητα της Χιλής. Ο ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) βρήκε ότι το 23% των παιδιών που γεννήθηκαν από γονείς οι οποίοι βρίσκονται στο τελευταίο τεταρτημόριο εισοδηματικών εσόδων μετακινήθηκε στο υψηλότερο τεταρτημόριο. Η Χιλη καταγράφει καλύτερες επιδόσεις από όλα τα κράτη μέλη του ΟΟΣΑ (ο οποίος αποτελείται από κυρίως τις πλούσιες χώρες του κόσμου) ως προς αυτό. Η ανωφερής κινητικότητα της Χιλής από τα άλλα τεταρτημόρια συγκρίνεται επίσης ευνοϊκά με τις πλούσιες χώρες σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, και είναι μια από τις χώρες που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη κατωφερή κινητικότητα από το υψηλότερο τεταρτημόριο.
Χρησιμοποιώντας εισοδηματικά δεκατημόρια, ο Σαπέλι βρίσκει ομοίως υψηλά επίπεδα εισοδηματικής κινητικότητας. Για παράδειγμα, σε μια δεκαετή περίοδο, οι περισσότεροι απ' όσους βρίσκονταν στο υψηλότερο δεκατημόριο έπεσαν σε χαμηλότερα δεκατημόρια, ενώ το 71% όσων ξεκίνησαν στο χαμηλότερο δεκατημόριο μετακινήθηκαν σε υψηλότερα. Ο Σαπέλι βρίσκει έναν μεγάλο βαθμό ενδογενετικής κινητικότητας (κινητικότητας εντός της ίδιας γενιάς) καθώς και διαγενετικής κινητικότητας (η κοινωνική θέση της μίας γενιάς σε σύγκριση με την άλλη). Για παράδειγμα, μόνο το 40% των Χιλιανών ηλικίας 55-64 είχαν δευτεροβάθμια εκπαίδευση, σε σύγκριση με το 85% των ατόμων ηλικίας 25-34, ένα δεδομένο που συγκρίνεται ευνοϊκά με τις πλούσιες χώρες. Μετά τη μελέτη των δεδομένων, ο Σαπέλι συμπεραίνει ότι “η Χιλή είναι μια χώρα με μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα απ' ό,τι η Γαλλία, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γερμανία”.
Αιτίες της δυσαρέσκειας
Αν η πρόοδος της Χιλής υπήρξε τόσο εντυπωσιακή, τι εξηγεί τις διαμαρτυρίες; Πολλοί που ανήκουν στη χιλιανή αριστερά ερμηνεύουν τις αναταραχές ως μια απόρριψη του μοντέλου της αγοράς που επέβαλε η δεξιά στη χώρα. Αυτή η ερμηνεία όμως είναι απλουστευτική και λανθασμένη. Η Χιλή είναι δημοκρατική εδώ και 30 χρόνια και σ' αυτό το διάστημα η χώρα είχε κυρίως κεντροαριστερές κυβερνήσεις. Η σημερινή κεντροδεξιά κυβέρνηση του Sebastian Pinera ανήλθε στην εξουσία πριν από λιγότερα από δύο χρόνια, όταν οι Χιλιανοί απέρριψαν την υποψηφιότητα της αριστεράς και επέλεξαν την περισσότερο ευνοϊκή στην ανάπτυξη, προσανατολισμένη στην αγορά ατζέντα του Πινιέρα.
Οι αιτίες της σημερινής δυσαρέσκειας είναι περιπλοκότερες και όχι ακόμη πλήρως κατανοητές. Εκφράζουν αναμφίβολα θεμιτές απογοητεύσεις. Η ανάπτυξη σημείωσε μια σημαντική καθυστέρηση κατά την προηγούμενη διακυβέρνηση, και ο Πινιέρα δεν ανέστρεψε τις αντιαναπτυξιακές πολιτικές που εισήγαγε η προκατοχός του ούτε κατάφερε να επανεκκινήσει την οικονομία όπως υποσχέθηκε. Η συνεπακόλουθη καθήλωση των μισθών σε συνδυασμό με την αύξηση των κρατικών δαπανών και της φορολόγησης χωρίς αντίστοιχη βελτίωση στην ποιότητα των δημόσιων υπηρεσιών συνέβαλε στη δυσαρέσκεια των Χιλιανών. Ομοίως συνέβαλαν τα σκάνδαλα διαφθοράς που ξέσπασαν κατά την προηγούμενη κυβέρνηση και ενέπλεξαν τα μεγάλα πολιτικά κόμματα και την επιχειρηματική ελίτ. Οι αυξανόμενες προσδοκίες που έμειναν ανεκπλήρωτες σίγουρα είναι ένα μέρος αυτής της αφήγησης.
Όπως εξηγεί ο Alvaro Vargas Llosa, σε αντίθεση με το τι συνέβαινε κατά το μεγαλύτερο μέρος της μετά Πινοσέτ περιόδου, ένα μεγάλο μέρος της χιλιανής αριστεράς ριζοσπαστικοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια. Κατασίγασε φωνές της μετριοπαθούς αριστεράς με την οποία σχημάτισε συμμαχία κατά την προηγούμενη κυβέρνηση και επηρέασε έντονα τους νέους ανθρώπους της Χιλής, που μεγάλωσαν ακούγοντας τη ρητορική της ότι τα τελευταία 30 χρόνια υπήρξαν μια αποτυχία. Η δεξιά, το κέντρο και η μετριοπαθής αριστερά δεν προέβαλαν ουσιαστικά καμία ηθική υπεράσπιση του χιλιανού μοντέλου, παρά τις επιδόσεις του.
Όταν ξέσπασαν οι λεηλατήσεις και οι βίαιες διαμαρτυρίες, η αριστερά δικαιολόγησε τις αναταραχές και ενθάρρυνε τη συνέχιση αυτών των διαδηλώσεων, καλώντας ρητά τον Πρόεδρο να παραιτηθεί. Η χρήση της βίας ως θεμιτού μέσου για την επιρροή της πολιτικής θα αποτελούσε ένα τρομακτικό προηγούμενο και θα υπονόμευε τη δημοκρατία στη Χιλή, όμως είναι συνεπής με την ιδεολογία της ριζοσπαστικής αριστεράς και έχει στρατηγικό νόημα. Όπως επεσήμανε ο Axel Kaiser του Fundacion para el Progreso, αν η άκρα αριστερά πετύχαινε τον στόχο της, τότε ο επικεφαλής της Γερουσίας, ένας σκληρός αριστερός πολιτικός, θα ήταν ο επόμενος στη διαδοχή για την Προεδρία.
Οι διαμαρτυρίες μπορούν επίσης να εξηγηθούν εν μέρει στο πλαίσιο της ευρύτερης περιοχής. Τους τελευταίους μήνες παρόμοιες αναταραχές ξέσπασαν σε πολυάριθμες χώρες όπως ο Ισημερινός, η Αργεντινή, και η Ονδούρα. Τον τελευταίο μήνα, ο Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού των Αμερικανικών Κρατών καταδίκασε τον ρόλο που διαδραματίζουν τα καθεστώτα της Κούβας και της Βενεζουέλας στην πρόκληση και τροφοδότηση της αστάθειας στην περιοχή:
“Τα πρόσφατα κύματα αποσταθεροποίησης των πολιτικών συστημάτων του ημισφαιρίου έχουν την προέλευσή τους στην στρατηγική της μπολιβαριανής και της κουβανικής δικτατορίας, που επιδιώκουν την εκ νέου ανατοποθέτησή τους, όχι μέσω μιας διαδικασίας επαναθεσμοθέτησης και επαναδημοκρατισμού, αλλά μέσω της παλιάς μεθοδολογίας τους της εξαγωγής της πόλωσης και των κακών πρακτικών, ώστε ουσιαστικά να χρηματοδοτούν, να υποστηρίζουν και να προωθούν την πολιτική και κοινωνική σύγκρουση”.
Ο Βενεζολάνος δικτάτορας Νικολάς Μαδούρο και το νούμερο δύο του καθεστώτος Diosdado Cabello δήλωσαν τις προηγούμενες εβδομάδες ρητά ότι η αστάθεια στη Χιλή και άλλες χώρες προοιωνίζονται έναν “μπολιβαριανό τυφώνα”, αναφερόμενοι στον σοσιαλισμό τύπου Τσάβες, και ότι αποτελούν μέρος του σχεδίου του Φόρουμ του Σάο Πάολο, τη συμμαχία των ακροαριστερών πολιτικών κομμάτων της Λατινικής Αμερικής που ιδρύθηκε από τον Φιντέλ Κάστρο για να υπονομεύσει τις δημοκρατίες της περιοχής. Μια ομιχλώδης εξωτερική επιρροή δυστυχώς έπαιξε κάποιο ρόλο και στις διαδηλώσεις στη Χιλή.
Είναι υπερβολικά νωρίς για να πούμε πώς θα επιλυθεί εντέλει η πολιτική κρίση ή για να ξέρουμε όλες τις παραμέτρους που εξηγούν τις διαδηλώσεις. Η εντυπωσιακή κοινωνική και οικονομική πρόοδος της Χιλής από την έναρξη των μεταρρυθμίσεων της αγοράς είναι όμως δύσκολο να αμφισβητηθεί, και οι διαδηλώσεις σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ξαναγραφτεί η ιστορία επιτυχίας της χώρας.
--
Ο Ian Vasquez είναι διευθυντής του Center for Global Liberty and Prosperity του Cato Institute.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 3 Νοεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Cato Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
