Του Joshua Ammons
Πριν από περισσότερα από 17 χρόνια, ο κτηνώδης σοσιαλιστής δικτάτορας Slobodan Μilosevic ανετράπη από νέους ανθρώπους με ριζοσπαστικές ιδέες. Το Ότπορ ήταν ένα σερβικό φοιτητικό κίνημα που απέδειξε ότι οι ιδέες έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τον κόσμο, ακόμη και εναντίον μιας καταπιεστικής κυβέρνησης όπως αυτής του Μilosevic. Το Ότπορ επεδίωκε την ελευθερία από την κρατική καταπίεση, και οι μέθοδοι που εφάρμοσε προέρχονται από τον Gene Sharp.
Ο Srdja Popovic, ένας από τους βασικούς οργανωτές του Ότπορ έγραψε “ο Sharp αντελήφθη ότι οι δικτάτορες επιτυγχάνουν επειδή οι άνθρωποι επιλέγουν να υπακούσουν, και ενώ οι άνθρωποι μπορεί να επιλέξουν να υπακούσουν για πολλούς λόγους, τις περισσότερες φορές το κάνουν από φόβο”. Οι φοιτητές που μετείχαν στο Ότπορ απαλλάχθηκαν από τον φόβο τους για τον Μilosevic διαβάζοντας τις στρατηγικές που διατύπωσε ο Sharp στο έργο του The Politics of Nonviolent Action (Η πολιτική της μη βίαιης δράσης).
O Gene Sharp πέθανε στις 28 Ιανουαρίου 2018, όμως ο πρόσφατος θάνατός του είναι μια αφορμή όσοι μοιραζόμαστε το πάθος για μια ελεύθερη κοινωνία να ξαναδούμε τα γραπτά του. Το έργο του Sharp καταγράφει τους πολλούς τρόπους με τους οποίους οι πολίτες καθ' όλη την Ιστορία αντιμετώπισαν κυβερνήσεις με μη βίαιο τρόπο, πετυχαίνοντας τον στόχο μιας ελεύθερης κοινωνίας.
Η μη βία αποδίδει
Ο Sharp περιγράφει προσεκτικά μια περιεκτική στρατηγική για την απόσυρση της συναίνεσης των πολιτών στην κυβέρνηση. Διατυπώνει επίσης μια πολυκεντρική θεωρία κρατικής εξουσίας που δίνει έμφαση στην κοινωνική ισχύ των πολιτών. Η μη βία ήταν στο επίκεντρο των γραπτών του Sharp, όχι λόγω του ηθικού της βάρους, αλλά επειδή είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος επίτευξης των εκάστοτε στόχων.
Στον δεύτερο τόμο της Πολιτικής της μη βίαιης δράσης, ο Sharp καταγράφει 198 μεθόδους μη βίαιης δράσης. Καταλήγει σε 198 θέλοντας να σηματοδοτήσει έτσι ότι το έργο του είναι ανολοκλήρωτο. Αυτές οι μέθοδοι εντάσσονται σε πέντε κύριες κατηγορίες: Μέθοδοι μη βίαιης διαμαρτυρίας και πειθούς, Μέθοδοι κοινωνικής μη συνεργασίας, Μέθοδοι οικονομικής μη συνεργασίας, Μέθοδοι πολιτικής μη συνεργασίας, και Μέθοδοι μη βίαιης παρέμβασης. Για κάθε μέθοδο, ο Sharp αφηγείται παραδείγματα ατρόμητων πολιτών διαμέσου της Ιστορίας που την χρησιμοποίησαν.
Η μη βίαιη δράση είναι στρατηγική αλλαγής. Τα δεδομένα της Erica Chenoweth στο έργο της Why Civil Resistance Works (Γιατί αποδίδει η αντίσταση των πολιτών) καταδεικνύουν ότι τα τελευταία εκατό χρόνια η μη βίαιη δράση αποδίδει καλύτερα αποτελέσματα απ' ό,τι οι βίαιες μέθοδοι. Μια μέθοδος, που χρησιμοποιήθηκε στο αμερικανικό Κίνημα Πολιτικών Δικαιωμάτων, είναι το πολιτικό τζίου τζίτσου, που καθιστά την κρατική εξουσία επισφάλεια αντί για ισχύ. Η βία που ασκεί το κράτος γίνεται ένα θέαμα που έλκει ολοένα και περισσότερους ανθρώπους στην αντιπολίτευση. Αν δεν ασκηθεί κρατική βία, τότε η αντιπολίτευση κερδίζει ξανά καθώς καταδεικνύει ότι η πολιτική ανυπακοή είναι επιτρεπτή.
Το πολιτικό τζίου τζίτσου δημιουργεί σενάρια win-win για τα κοινωνικά κινήματα ή, ακόμη πιο σημαντικό, καταστάσεις lose-lose για τις κυβερνήσεις. Είναι σημαντικό το ότι η θεωρία του Sharp δεν εξαρτάται από την ύπαρξη μη βίαιων κυβερνήσεων ή κυβερνήσεων που σέβονται τις πολιτικές ελευθερίες. Όπως καταδείχθηκε και με το πολιτικό τζίου τζίτσου, η κρατική βία είναι αναγκαία συνθήκη για την στρατηγική αξία κάποιων από τις μεθόδους του Sharp.
Ο Sharp δίνει παραδείγματα πετυχημένης μη βίαιης δράσης από ολόκληρο τον κόσμο σε ένα πλήθος πολιτικών θεσμών διαμέσου της Ιστορίας. Οι Αμερικανοί θα είναι εξοικειωμένη με την ηχηρή αντιπαραβολή των ειρηνικών Αφροαμερικανών σπουδαστών στο κυλικείο του Woolworth έναντι των θυμωμένων και βίαιων υπέρμαχων των πολιτικών φυλετικού διαχωρισμού.
Αστάθεια και όχι βίαιη επανάσταση
Το μοντέλο των πυλώνων στήριξης, όπως αυτό διατυπώθηκε από τον Sharp, ορίζουν ότι η κρατική ισχύς πηγάζει από θεσμούς που στηρίζουν την κρατική εξουσία. Αντίθετα με την ιδέα μιας κρατικής ιεραρχίας με ηγέτες που κυβερνούν από την κορυφή μιας πυραμίδας, το μοντέλο των πυλώνων στήριξης παρουσιάζει ένα ανάποδο τρίγωνο που υποστηρίζεται από πυλώνες που περιλαμβάνουν διάφορους θεσμούς εντός της κοινωνίας. Όσοι ασκούν μη βίαιη δράση έχουν ως στόχο την αφαίρεση των πυλώνων στήριξης και τη δημιουργία αστάθειας του καθεστώτος. Αυτοί οι πυλώνες περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τους θρησκευτικούς θεσμούς, τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, και τους φορείς της διοίκησης.
Η αστάθεια, σε αντίθεση με τη βίαιη επανάσταση, κρατά άθικτους τους πυλώνες της κοινωνίας των πολιτών. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι μη βίαιες τακτικές δημιουργούν κοινωνία των πολιτών εκεί όπου δεν υπήρχε προηγουμένως και αυξάνουν το μειωμένο κοινωνικό κεφάλαιο μιας χώρας.
Ο τελευταίος πυλώνας που καταρρέει είναι ο μηχανισμός βίας του κράτους. Από την στιγμή που η αστυνομία και ο στρατός αρνούνται να εφαρμόσουν εντολές, το καθεστώς έχει χάσει κάθε ελπίδα να παραμείνει στην εξουσία. Στις 5 Οκτωβρίου 2000 το Ότπορ είδε την αστυνομία και τον στρατό να αρνούνται να εφαρμόσουν εντολές κατά την “Επανάσταση της Μπουλτόζας”, όταν κάποιες εκατοντάδες διαδηλωτές εισέβαλαν ειρηνικά στο γραφείο του Slobodan Μilosevic φωνάζοντας “Είναι τελειωμένος”.
Το βιβλίο How Nonviolent Struggle Works (Πώς λειτουργεί ο μη βίαιος αγώνας) συνοψίζει το τρίτομο έργο του Gene Sharp The Politics of Nonviolent Action. Ο Sharp διατυπώνει την θεωρία του για την κοινωνική ισχύ, που περιγράφει το πώς η εξουσία κατανέμεται στο πλαίσιο της κοινωνίας και πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επίτευξη των σκοπών μιας ομάδας εντός της κοινωνίας. Αυτή η προσέγγιση παρουσιάζει μια πολυκεντρική μορφή εξουσίας και καταδεικνύει το πώς οι ομάδες μπορούν να επιλύσουν προβλήματα συλλογικής δράσης μέσω μη βίαιων μεθόδων.
Ο Sharp εντοπίζει τις πηγές της πολιτικής εξουσίας στην έννοια της αρχής, στους ανθρώπινους πόρους, τις δεξιότητες και τη γνώση, τους άυλους παράγοντες, τους υλικούς πόρους και τις κυρώσεις, και καταδεικνύει ότι η υπακοή είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της οποιασδήποτε πολιτικής εξουσίας.
Οι κλασικοί φιλελεύθεροι μπορούν να διδαχθούν πολλά
Το ερώτημα λοιπόν είναι: γιατί οι άνθρωποι υπακούν στις αρχές; Για τον Sharp, οι κύριοι λόγοι είναι η συνήθεια, ο φόβος των κυρώσεων, η ηθική υποχρέωση, το ιδιοτελές συμφέρον, η ψυχολογική ταύτιση με τους εξουσιαστές, η αδιαφορία, και η αδιαφορία της αυτοπεποίθησης μεταξύ των υπηκόων. Όταν οι κρατικοί φορείς δρουν ενάντια στο συμφέρον των πολιτών, ο Sharp παρέχει μεθόδους για τη διάσπαση της υπακοής των πολιτών. Το να μάθει κανείς πώς να αποσύρει τη συναίνεση είναι προϋπόθεση για την πολιτική αλλαγή, και ο Sharp έχει γι' αυτό αποκληθεί ο Machiavelli της μη βίας.
Το έργο του Sharp για την Άμυνα των Πολιτών (Civilian-Based Defense) πέραν της βοήθειας που παρείχε στο σερβικό φοιτητικό κίνημα του Ότπορ, χρησιμοποιήθηκε και στα Βαλκάνια έναντι των σοβιετικών δυνάμεων. Η Άμυνα των Πολιτών είναι πολιτική που στοχεύει στην αποτροπή και την απόκρουση ξένων στρατιωτικών εισβολών, κατοχής και εσωτερικού σφετερισμού εξουσίας. Αυτή η πολιτική βασίζεται στη μη συνεργασία και την αψήφηση, αλλά μπορεί να συνδυαστεί και με άλλες ανατρεπτικές τακτικές. Αυτές οι μη βίαιες μέθοδοι δεν χρησιμοποιούνται για να πείσουν την αντίπαλη δύναμη, αλλά για να καταστήσουν την εμπέδωση της ξένης κυριαρχίας αδύνατη.
Ο Brian Caplan έγραψε το 1994 στο Humane Studies Review:
“Οι κλασικοί φιλελεύθεροι μπορούν να μάθουν από τη βιβλιογραφία της μη βίας αλλά και να συνεισφέρουν σ' αυτήν. Πέρα από το εγγενές της ενδιαφέρον, μπορεί να οδηγήσει σε απαντήσεις σε διάφορα δύσκολα ζητήματα εντός της κλασικής φιλελεύθερης παράδοσης. Πέρα από την δυσπιστία έναντι της κρατικής εξουσίας και της παρεμβατικής εξωτερικής πολιτικής, οι κλασικοί φιλελεύθεροι δυσκολεύονται να οραματιστούν συγκεκριμένες εναλλακτικές έναντι της βίας για τον αγώνα κατά της τυραννίας”.
Το κράτος μεγαλώνει όταν οι κλασικοί φιλελεύθεροι υποφέρουν από έλλειψη φαντασίας. Μετά τον πρόσφατο θάνατο του Gene Sharp, οι κλασικοί φιλελεύθεροι πρέπει να καταστήσουν την οικοδόμηση μιας ελεύθερης κοινωνίας ένα διανοητικό εγχείρημα θάρρους, όπως υπογράμμισε ο Hayek στο έργο του Intellectuals and Socialism (Οι διανοούμενοι και ο σοσιαλισμός). Ο Sharp τόνισε ότι ο φόβος στηρίζει την κρατική εξουσία, αλλά η έλλειψη φαντασίας μπορεί να εξηγήσει το γιατί πολλοί κλασικοί φιλελεύθεροι δεν διαθέτουν λύσεις στο μακραίωνο ζήτημα του περιορισμού της καταναγκαστικής εξουσίας.
--
Ο Joshua Ammons είναι στέλεχος του Institute for Humane Studies
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 5 Φεβρουαρίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
