Του Jacob T. Levy
Συμπληρώνονται αυτό τον μήνα διακόσια χρόνια από τη διατύπωση μιας από τις σημαντικότερες αρχές του φιλελευθερισμού - τη διάλεξη του Benjamin Constant με θέμα “Η ελευθερία των αρχαίων συγκρινόμενη με αυτή των συγχρόνων”. Οι αρχαίοι Έλληνες, επεσήμανε ο Κονστάν, πίστευαν ότι η ελευθερία συνίσταται στον δημόσιο δημοκρατικό έλεγχο, στο δικαίωμα συμμετοχής στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων που διαμορφώνουν τη συλλογική ζωή. Αυτή η εννοιολόγηση της ελευθερίας ενέπνευσε όχι μόνο την σκέψη κάποιων θεωρητικών του 18ου αιώνα όπως ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, αλλά και μεγάλο μέρος της ιδεολογίας της Γαλλικής Επανάστασης. Στη σύγχρονη εποχή όμως είναι αναχρονιστική και καταδικασμένη σε αποτυχία. Η σύγχρονη ελευθερία είναι η ελευθερία των διαφόρων ανθρώπων να διάγουν τις διάφορες και διαφορετικές ιδιωτικές τους ζωές: να ασκούν τα διαφορετικά τους επαγγέλματα, να απολαμβάνουν τις διαφορετικές τους μορφές αναψυχής και κατανάλωσης, να εκφράζουν τις διαφορετικές τους ιδέες και τις διαφορετικές τους θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η αρχαία ελευθερία θεμελιώθηκε στη δουλεία, προκειμένου να απελευθερώσει χρόνο στους πολίτες ώστε να συμμετέχουν στις συνελεύσεις, σε μικρές πολιτικές κοινωνίες, όπου η φωνή και η ψήφος ενός ανθρώπου μπορούσε να κάνει ουσιαστική διαφορά, σε συνθήκες σχεδόν μόνιμου πολέμου για τη διατήρηση της ανεξαρτησίας αυτών των μικρών κοινωνιών και ισορροπίας μεταξύ των δημοσίων αγαθών και της ιδιωτικής στέρησης (λέξεων που στα αγγλικά [private-deprivation] έχουν την ίδια ρίζα) που ευνοούσε τα πρώτα. Εμείς οι σύγχρονοι διαφέρουμε σε καθεμιά από αυτές τις πτυχές. Έχουμε απορρίψει τη δουλεία (ήδη από το 1819 στη Δυτική Ευρώπη, μολονότι φυσικά όχι στις Ηνωμένες Πολιείες). Ζούμε σε τόσο μεγάλες κοινωνίες όπου η πραγματική αξία του μεριδίου του ελέγχου που ασκεί ένας άνθρωπος επί της δημόσιας ζωής είναι απειροελάχιστο. Το εμπόριο έχει αντικαταστήσει τον πόλεμο ως το θεμελιώδες είδος διεθνών σχέσεων. Και οι ιδιωτικές μας ζωές είναι πλουσιότερες ως προς επιλογές και δυνατότητες. Έτσι, εμείς οι σύγχρονοι δεν θα ικανοποιούμασταν με την αρχαία ελευθερία που δίνει προτεραιότητα στο μερίδιο μας επί της συλλογικής εξουσίας. Θα επιμείνουμε στη σύγχρονη ελευθερία να καθορίζουμε τις ατομικές μας ζωές.
Ο Κονστάν γεννήθηκε Ελβετός Προτεστάντης, μορφώθηκε στη Σκωτία όταν η διανοητική επιρροή του Ντέιβιντ Χιουμ και του Άνταμ Σμιθ ήταν ακόμη μεγάλη, συμμετείχε στις πολιτικές διεργασίες της Γαλλικής Επανάστασης, και αργότερα στη ζωή του πέρασε χρόνο με τους πρώιμους ηγέτες του γερμανικού ρομαντισμού. Η ώριμη σκέψη του συνάρμοσε ιδέες από το ευρωπαϊκό περιβάλλον του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα για να παραγάγει μια ιδιαίτερη σύνθεση: μια ιδιοσυγκρασιακή φιλοσοφία της θρησκείας, μια ρομαντική ευαισθησία για τα συναισθήματα και την ιδιαιτερότητα του ατόμου, και μια ισχυρή δέσμευση στα στοιχεία που σήμερα αναγνωρίζουμε ως τον πολιτικό πυρήνα του φιλελευθερισμού: την ελευθερία του λόγου, του τύπου, του συνεταιρίζεσθαι, και της θρησκείας, την ελευθερία του εμπορίου, την ισότητα έναντι του νόμου και τη νομοκρατία με εύρωστες διαδικαστικές προστασίες και πολιτικές ελευθερίες. Αφού πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ναπολεόντιας εποχής στην εξορία ως αντίπαλος του βοναπαρτισμού, με μετά μια σύντομη και μάταια προσπάθεια να προσηλυτίσει τον Ναπολέοντα στον φιλελεύθερο συνταγματισμό μετά την επιστροφή του τελευταίου στην εξουσία στις Εκατό Ημέρες, πέρασε την περίοδο της παλλινόρθωσης των Βουρβόνων ως μέλος του κοινοβουλίου και διανοητικός ηγέτες του φιλελεύθερου μπλοκ που σχηματίστηκε, μιας από τις πρώτες πολιτικές ομάδες που ταυτίστηκε με αυτή τη λέξη. Ήταν ο πρώτος μείζων πολιτικός στοχαστής που αυτοχαρακτηρίστηκε “φιλελεύθερος”, και διαμόρφωσε το τι σημαίνει αυτή η έννοια για περισσότερο από μία γενιά, όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Και συνέβαλε σημαντικά στην ιδέα που μετέπειτα έγινε γνωστή ως “υπεύθυνη διακυβέρνηση” στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίας, την ιδέα ότι το εκτελεστικό σώμα των υπουργών επιλέγεται από το κοινοβούλιο και όχι από τον βασιλιά και λογοδοτεί σ' αυτό. Αυτό σημαίνει επίσης ότι κατανοούσε, σε αντίθεση με τους ιδρυτές της Αμερικής μια γενιά πριν, ότι η αντιπροσωπευτική κυβέρνηση πρέπει να είναι πλουραλιστική και κομματική, με μια πλειοψηφία που στηρίζει τους υπουργούς και μια μειοψηφία που τους αντιτίθεται και τους ελέγχει.
Η διάλεξη με θέμα την αρχαία και τη σύγχρονη ελευθερία ήταν μέρος της μακράς του εκστρατείας να παράσχει μια παιδεία “συνταγματικής πολιτικής” όπως την αποκαλούσε στους Γάλλους. Καθώς δεν αρκούταν να γράφει μόνο για μορφωμένους αναγνώστες ή να συμμετέχει σε πολιτικές διαμάχες μόνο με άλλους πολιτικούς, ήλπιζε να οικοδομήσει την αναγκαία υποστήριξη υπέρ του φιλελευθερισμού στην κοινή γνώμη προκειμένου να τερματιστεί η παλινδρόμηση της χώρας ανάμεσα στην επανάσταση και την απολυταρχία. (Ως προς αυτό, ο συνάδελφός μου Aurelian Craiutu έχει δίκιο να χαρακτηρίζει τον Κονστάν μετριοπαθή).
Πρόκειται για ένα κομψό και γλαφυρό γραπτό, για μια απόσταξη δεκαετιών σκέψης σε μια μορφή προσβάσιμη στους καθημερινούς ακροατές που έζησαν την αναταραχή της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας. Είναι λίγο κρίμα που το κείμενο αυτό επισκίασε τα διανοητικώς ζωηρά εκτενέστερα έργα του με θέμα την πολιτική και τη συνταγματική θεωρία, αλλά αξίζει τη φήμη του. Η εξύμνηση της σύγχρονης ελευθερίας είναι ξεκάθαρα ο πυρήνας του φιλελεύθερου οράματος, κάτι που δεν ισχύει ούτε για τη θεωρία ιδιοκτησίας του Λοκ, ούτε για την επιχειρηματολογία υπέρ των προβλέψεων δικαστικής προστασίας του Μοντεσκιές, ούτε για την υποστήριξη του αντιπροσωπευτικκού συνταγματισμού από τον Publius των Federalist Papers - για να μην αναφερθούμε στον στενό ωφελιμισμό που τα χρόνια του Κονστάν έφτασε να κυριαρχεί την σκέψη των υποστηρικτών της αγοράς στην Αγγλία. Και βεβαίως, κάθε μέρος αυτού του οράματος χρειάζεται διαρκή επαναδιατύπωση και υποστήριξη. Ούτε η ελευθερία της διεξαγωγής διεθνούς εμπορίου, ούτε η θρησκευτική ελευθερία μπορεί να θεωρείται δεδομένη.
Η απάντηση του Κονστάν στην εμμονή του Ρουσσώ, του Μαμπλύ και των Ιακωβίνων με τον ενιαίο δημοκρατικό λαό έχει εξίσου μεγάλη και διαχρονική σημασία. Η φιλοδοξία των οπαδών της αρχαίας ελευθερίας να έχουν έναν ενιαίο, ομοιογενή λαό να κυβερνά, αγνοώντας τον πλουραλισμόμ και τη διαφωνία που βρίσκονται στην καρδιά της πολιτικής ζωής, επιζεί σήμερα στην περιφρόνηση των λαϊκιστών έναντι του κομματικού ανταγωνισμού. Η εθνικιστική πεποίθηση ότι ένας λαός ή ένα έθνος είναι ελεύθερα μόνο αν έχουν πλήρη κυριαρχία, και ότι η αυτή η συλλογική ελευθερία (λόγου χάρη) του περιορισμού της εμπορίου ή της μετανάστευσης είναι σημαντικότερη από την ίδια την ελευθερία των ατόμων να διεξάγουν εμπόριο ή να μεταναστεύουν, πηγάζει από την ίδια παθολογία. Ο Κονστάν επισημαίνει ότι η επιθυμία για εθνική θρησκευτική ομοιογένεια και την απόκρουση των ξένων θρησκευτικών πεποιθήσεων είναι μια συντηρητική εκδοχή του λάθους των Ιακωβίνων - μια επιθυμία που επηρεάζει ακόμη και σήμερα την πολιτική.
Το φιλελεύθερο όραμα του Κονστάν και η κριτική που διατύπωσε εναντίον μιας αναχρονιστικής, αντιπλουραλιστικής, αντιφιλελεύθερης κατανόησης της δημοκρατίας όχι μόνο άντεξε στο χρόνο, αλλά και αξίζει να τη ξαναδιαβάσει κανείς σήμερα. Οι σημερινοί όμως αναγνώστες που έχουν συνηθίσει στην ιδέα των συγκρούσεων ανάμεσα στον φιλελεύθερισμό και τη δημοκρατία, που έχουν συνηθίσει στους πολιτικώς φιλελεύθερους που δίνουν έμφαση στα ισχυρά δικαστήρια και στους φιλελεύθερους της αγοράς που ασκούν κριτική στην ανεπάρκεια των ψηφοφόρων στη δημοκρατία, θα εκπλαγούν με την έντονη υπεράσπιση της (αντιπροσωπευτικής και εκλογικής) δημοκρατίας με την οποία καταλήγει η διάλεξη.
Ο Κονστάν προειδοποιεί ότι ο ίδιος ο πλούτος της σύγχρονης ιδιωτικής μας ζωής μπορεί να οδηγήσει τους συγχρόνους να παραβλέψουν τα ζωτικά στοιχεία της ελευθερίας των αρχαίων. Τυλιγμένοι στις ιδιωτικές μας ζωές, μπορεί να βρούμε τη δημοκρατική πολιτική πολύ φορτική και χρονοβόρα. Αγωνιώντας να προστατεύσουμε ότι μας ανήκει, μπορεί να βρούμε τις εκλογές πολύ απρόβλεπτες. Και έτσι εμείς - δηλαδή, ιδίως η εμπορική και η μεσαία τάξη των ιδιοκτητών - θα σαγηνευτούμε εύκολα από την προσφορά των βοναπαρτιστών: Θα πάρω τον μπελά της διακυβέρνησης από τα χέρια σας και θα σας προστατεύσω από την απρόβλεπτη πολιτική συναλλαγή. Ο Κονστάν ήταν βέβαιος ότι αυτού του είδους οι προσφορές δεν γίνονταν με καλή πίστη, και ότι ακόμη και αν ίσχυε το αντίθετο θα συνιστούσαν μια κακή συναλλαγή - θα είχαν ως αποτέλεσμα ακόμη και η ιδιωτική, σύγχρονη ελευθερία μας να τεθεί στο έλεος των δικτατόρων. Αλλά αυτό δεν μας προστατεύει έναντι του πειρασμού.
Ο Κονστάν ανησυχούσε με λίγα λόγια ότι οι σύγχρονοι, και ιδίως η μεσαία τάξη και οι εύποροι φιλελεύθεροι που θέλουν να προστατεύσουν ότι τους ανήκει, δεν θα έχουν την δέσμευση που απαιτείται προς τη δημοκρατία για είναι καλοί φιλελεύθεροι. Με όλες τις μεταμορφώσεις της νεωτερικότητας, το καθεστώς της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας του λόγου, της εμπορικής ελευθερίας και της κυριαρχίας των γενικών νόμων με προστασία έναντι της αυθαίρετης τιμωρίας ποτέ δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο. Πάντα μπορεί να αποδομηθεί πολιτικά. Όλα τα σύγχρονα αγαθά μας είναι ευάλωτα έναντι των κακών πολιτικών, και διασφαλίζονται μόνο αν τα διασφαλίσουμε εμείς με καλύτερες πολιτικές, πράγμα που προϋποθέτει τη συμμετοχή μας δημοκρατική ζωή έναντι της απόσυρσής μας στην ιδιωτική οικονομία.
--
O Jacob T. Levy είναι στέλεχος του Niscanen Center.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 19 Φεβρουαρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Niscanen Center και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
