Του Marc Hyden
Στο βιβλίο της Γενέσεως, ο Θεός συμφώνησε να μην καταστρέψει τα Σόδομα αν ο Αβραάμ κατάφερνε να βρει εκεί 10 ενάρετους ανθρώπους. Ο Αβραάμ απέτυχε και ο Θεός εξαφάνισε την πόλη από προσώπου γης.
Πιο πρόσφατα (και σε πολύ λιγότερο σημαντικό πλαίσιο), ο φίλος μου και πρώην πρόεδρος του Foundation for Economic Education, Larry Reed διατύπωσε μια παρόμοια πρόκληση: Μου ζήτησε να ονοματίσω έναν καλό Ρωμαίο αυτοκράτορα - εκτός του Μάρκου Αυρηλίου. Αμέσως αισθάνθηκα λίγο σαν τον Αβραάμ, ψάχνοντας απεγνωσμένα για μια βελόνα στ' άχυρα. Ευτυχώς ο Λάρρυ δεν απείλησε να καταστρέψει τη Ρώμη αν αποτύγχανα στην αποστολή μου.
Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες
Σε κάθε περίπτωση όμως επρόκειτο για ένα δύσκολο εγχείρημα καθώς οι περισσότεροι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, τουλάχιστον σε συγκεκριμένες περιόδους στη ζωή τους υπήρξαν ουσιαστικά δολοφονικοί μεγαλομανείς, υπερβολικά πρόθυμοι να ξεκινήσουν πολέμους για το δικό τους όφελος και να περιστείλουν τις ελευθερίες των Ρωμαίων. Αυτό ισχύει ακόμη και για τους αυτοκράτορες που απολαμβάνουν το μεγαλύτερο σεβασμό, όπως ο Αύγουστος, ο Αδριανός και ο Κωνσταντίνος.
Αφού αποδέχτηκα την πρόκληση του Λάρρυ και συλλογίστηκα το πράγμα, ένας αυτοκράτορας μου ήρθε εντέλει στο μυαλό: ο Αντωνίνος ο Ευσεβής. Παρά τις ατέλειές του, ο Αντωνίνος κυβέρνησε ως επί το πλείστον με σύνεση, αυτοσυγκράτηση και μετριοπάθεια. Έμεινε γνωστός ως ένας από τους λεγόμενους “πέντε καλούς αυτοκράτορες”, όμως το όνομά του είναι σήμερα σχετικά άγνωστο, καθώς η ιστορία συχνά είναι ευμενέστερη στους φιλόδοξους κατακτητές και τους μεγάλους κατασκευαστές απ' ό,τι σε όσους σέβονται την ελευθερία και κυβερνούν με καρδιά υπηρέτη.
Ο Αντωνίνος γεννήθηκε το 86 μΧ σε μια ισχυρή και πλούσια οικογένεια. Σε νεαρή ηλικία σημείωσε μια επιτυχημένη σταδιοδρομία στη δημόσια διοίκηση. Όταν όμως η υγεία του τότε αυτοκράτορα Αδριανού άρχισε να επιδεινώνεται, εκείνος ονόμασε τον Αντωνίνο διάδοχό του, μολονότι ο Αντωνίνος μπορεί και να μην ήθελε την τιμή αυτή. Ο Αδριανός μάλιστα λέγεται ότι αναγνώριζε ότι ο Αντωνίνος “απέχει πολύ από το επιθυμεί μια τέτοια εξουσία”, πίστευε όμως ότι “θα αποδεχόταν το αξίωμα ακόμη και παρά τη θέλησή του”.
Λίγο μετά ο Αδριανός πέθανε, και ο Αντωνίνος έγινε αυτοκράτωρ. Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του, είπε στη γυναίκα του “Τώρα που κερδίσαμε μια αυτοκρατορία, χάσαμε ακόμη και όσα είχαμε πριν”. Αυτές οι λέξεις καταδεικνύουν ότι ο Αντωνίνος κατανοούσε πως αν κυβερνούσε δίκαια, το αξίωμα του αυτοκράτορα θα συνιστούσε μια μεγάλη θυσία και όχι δώρο της τύχης.
Η αυτοκρατορική θητεία του Αντωνίνου
Ο Αντωνίνος αποδείχθηκε επιεικής και ευσυνείδητος ηγεμών. Μια από τις πρώτες κινήσεις του ως αυτοκράτορας ήταν να ακυρώσει κάποια από τα τελευταία διατάγματα του Αδριανού. Ο Αδριανός είχε στο κρεβάτι του πόνου καταδικάσει πολλούς συγκλητικούς, αλλά ο Αντωνίνος επέλεξε να δείξει έλεος και απελευθέρωσε τους άνδρες αυτούς. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, αυτούς είναι ο λόγος που η Σύγκλητος του απέδωσε τον χαρακτηρισμό “Ευσεβής”. Ο νέος όμως αυτοκράτορας δεν περιορίστηκε στην επιείκεια έναντι των εχθρών των άλλων ανθρώπων. Όταν έγινε μια συνωμοσία εναντίον του, η Σύγκλητος, και όχι ο Αντωνίνος, κατεδίωξε τον επίδοξο καταχραστή της εξουσίας, αλλά ο Αντωνίνος απαγόρευσε την ανάκριση των υπολοίπων συνωμοτών. Πέρα από αυτές τις πράξεις ελέους, ο Αντωνίνος κατήργησε επίσης τη χρήση πληροφοριοδοτών και ανακοίνωσε ότι κανείς συγκλητικός δεν θα εκτελούνταν κατά τη θητεία του.
Ενώ αποδέχθηκε κάποιες τιμές, μεταξύ των οποίων το παρωνύμιο Ευσεβής, απέρριψε κάποιες άλλες. Για παράδειγμα, η Σύγκλητος και ο ρωμαϊκός λαός λάτρευαν τον Αντωνίνο τόσο πολύ που του πρότειναν να αλλάξουν το όνομα του μήνα Σεπτεμβρίου προς τιμήν του. Εκείνος όμως απέρριψε αμέσως την τιμή. Μάλιστα, συχνά έδειχνε να αποφεύγει τη μεγαλοπρέπεια του αξιώματός του. Πούλησε αυτοκρατορικές γαίες, μείωσε ή κατήργησε υπερβολικούς μισθούς, και ζούσε στις δικές του επαύλεις και όχι στα αυτοκρατορικά κτήματα. Ποτέ μάλιστα δεν ταξίδεψε πέρα από την Καμπανία κατά τη θητεία του, γιατί πίστευε ότι δεν μπορούσε να δικαιολογήσει χρήση των δημοσίων πόρων για ταξίδια.
Ο Αντωνίνος ήταν ολιγαρκής και σε άλλα πεδία. Συνειδητά προστάτευε το δημόσιο ταμείο ενώ ταυτόχρονα μείωσε τις δημεύσεις και το φορολογικό βάρος των υπηκόων του. Σε περισσότερες της μίας περιστάσεις, επέλεξε να δαπανήσει προσωπική του περιουσία για να στηρίξει την αυτοκρατορία. Για παράδειγμα, συνεισέφερε χρήματα για την επισκευή των κατασκευαστικών σχεδίων του Αδριανου και κατά τη διάρκεια ενός λιμού, προσέφερε δωρεάν κρασί, λάδι και στάρι στους Ρωμαίους με δικά του έξοδα. Διαχειρίστηκε τόσο συνετά τα δημόσια οικονομικά που όταν πέθανε άφησε το δημόσιο ταμείο με ένα τεράστιο πλεόνασμα - κάτι το σπάνιο στην αρχαία Ρώμη.
Ένα μέρος αυτού του πλεονάσματος φαίνεται να σχετίζεται με την αποστροφή του Αντωνίνου προς τα ματαιόδοξα σχέδια και τους αχρείαστους πολέμους. Όπως πολλοί αυτοκράτορες, υπήρξε κατασκευαστής, όχι όμως στο βαθμό των άλλων, και τα κατασκευαστικά του σχέδια δεν φαίνεται να σχεδιάστηκαν για να δοξαστεί ο ίδιος - τουλάχιστον όχι σε υπερβολικό βαθμό. Και ενώ διάφορες συγκρούσεις ξέσπασαν κατά τη διάρκεια της μακράς του θητείας, πολλές από αυτές είχαν αμυντικό χαρακτήρα. Ακόμη, ο Αντωνίνος δεν επεδίωξε να αυξήσει δραματικά την έκταση της αυτοκρατορίας. Μόνο δύο μικρές επεκτάσεις έγιναν κατά τη θητεία του, στη Βρετανία και τη Γερμανία, αλλά φαίνεται ότι η λογική του μπορεί να ήταν, τουλάχιστον εν μέρει, να προσαρμόσει τα σύνορα ώστε οι Ρωμαίοι να μπορούν να τα υπερασπιστούν πιο οικονομικά.
Ένας ενάρετος αυτοκράτωρ
Σε αντίθεση με πολλούς από τους προκατόχους και επιγόνους του, ο Αντωνίνος φαίνεται πως όντως νοιαζόταν για τους υπηκόους και το κράτος του. Εγκαθίδρυσε ένα κληροδότημα για την στήριξη των απόρων, ορφανών κοριτσιών, δάνειζε προσωπικό του χρήμα με επιτόκιο 4% (χαμηλό για εκείνη την εποχή) σε όσους είχαν ανάγκη, δεν ξεκίνησε διωγμούς εναντίον των Χριστιανών και επεδίωξε να επαναφέρει το κύρος και τον σεβασμό στη Σύγκλητο. Το μόνο μάλιστα μεγάλο λάθος του ήταν ότι υποτίμησε το αργυρό δηνάριο κατά περίπου 5% για να χρηματοδοτήσει έναν σημαντικό εορτασμό.
Πέρα από αυτό το λάθος, μπορούν να γραφτούν ολόκληροι τόμοι για τις αρετές του Αντωνίνου. Η ζωή του ίσως συνοψίζεται καλύτερα από τον διάδοχό του Μάρκο Αυρήλιο, ο οποίος περιέγραψε τον Αντωνίνο ως έναν προσγειωμένο, στοχαστικό και ταπεινό άνθρωπο που σεβόταν τις ελευθερίες των άλλων. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε “Μολονότι όλες οι πράξεις του διέπονταν από τον σεβασμό του συνταγματικού προηγούμενου, ποτέ ο ίδιος δεν επεδίωξε δημόσια αναγνώριση γι' αυτό”.
Ομοίως, ο βιογράφος του Αντωνίνου, Ιούλιος Καπιτωλίνος, αναφέρει λαμπρά: “Ο Αντωνίνος ήταν σχεδόν ο μόνος αυτοκράτωρ που έζησε χωρίς να κηλιδωθεί καθόλου από το αίμα των πολιτών ή των αντιπάλων του όσο κυβερνούσε”.
*Ο Marc Hyden είναι πολιτικός ακτιβιστής.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 8 Σεπτεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
