Του Peter Lewin
Την παρακάτω παράγραφο την διάβασα για πρώτη φορά ως φοιτητής κάπου ανάμεσα στο 1966 και το 1968:
«Σε ένα δημοφιλές απόσπασμα της εναρκτήριας ομιλίας του, ο Πρόεδρος Kennedy είπε 'Μη ρωτάτε τι μπορεί να κάνει η χώρα σας για εσάς - να ρωτάτε τι μπορείτε να κάνετε εσείς για τη χώρα σας'. Είναι ενδεικτικό του χαρακτήρα της εποχής μας ότι η διαμάχη γι' αυτό το απόσπασμα επικεντρώνεται στην προέλευσή του και όχι στο περιεχόμενό του. Κανένα από τα δύο μέρη αυτής της δήλωσης δεν εκφράζει μια σχέση μεταξύ του πολίτη και του κράτους του που αρμόζει στα ιδανικά ελεύθερων ανθρώπων σε μια ελεύθερη κοινωνία».
Αυτή είναι η πρώτη παράγραφος του πρώτου κεφαλαίου του κλασικού μικρού βιβλίου του Milton Friedman Καπιταλισμός και Ελευθερία (Κ&Ε), που εκδόθηκε αρχικά από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο το 1962 και έκτοτε αναδημοσιεύθηκε πολλές φορές χωρίς αλλαγές. Η έμφαση με πλάγια γράμματα είναι δική μου.
Ακόμη θυμάμαι, μισό αιώνα μετά, το σοκ που μου προξένησε αυτή η παράγραφος καθώς τη διάβαζα. Δύσκολα μπορούσα να πιστέψω ότι ο Φρίντμαν είχε την αποκοτιά να κριτικάρει τόσο ανοιχτά τον πιο αξιοθαύμαστο και δυναμικό από τους παγκόσμιους ηγέτες, τον νέο χαρισματικό πρίγκηπα του ελεύθερου κόσμου, τον προφήτη μιας νέας εποχής ανεκτικότητας, τον John F. Kennedy. Τι να εννοούσε άραγε;
Καπιταλισμός και Ελευθερία
Έπρεπε να διαβάσω το βιβλίο για να το διαπιστώσω. Η εμπειρία αυτή με άλλαξε βαθιά. Σ' αυτό το βιβλίο, περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο, αποδίδω τη μεταμόρφωση της σκέψης μου ως προς το νόημα της ελευθερίας και τα χαρακτηριστικά της ελεύθερης κοινωνίας. Στο ξεκίνημα της σταδιοδρομίας μου ως οικονομολόγος αφιερώθηκα στη διάδοση του κεντρικού μηνύματος του Friedman όπως αυτό διατυπώθηκε σ' αυτό το έργο.
Πενήντα χρόνια μετά, καθώς προετοιμάζω ένα νέο ακαδημαϊκό πρόγραμμα στο οποίο θα συμμετάσχει μια επίλεκτη ομάδα προπτυχιακών φοιτητών διοίκησης επιχειρήσεων, ξαναδιαβάζω το Κ&Ε του Friedman. Ταυτόχρονα, βουτάω στον Δρόμο προς τη Δουλεία (ΔΔ) του Friedrich Hayek για να συγκρίνω τα δύο έργα. Το βιβλίο του Hayek δημοσιεύθηκε αρχικά στην Αγγλία τον Μάρτιο του 1944 και στην Αμερική τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Σικάγο. Τα δύο βιβλία συνδέονται τόσο ιστορικώς όσο και φιλοσοφικώς.
Δεν προκαλεί ίσως έκπληξη το γεγονός ότι καθώς ξαναδιαβάζω το Κ&Ε βλέπω τόσα πολλά πράγματα που δεν είχα δει ως νεαρός αναγνώστης που εντείνουν την απέραντη εκτίμηση που τρέφω στο βιβλίο - ιδίως τα εισαγωγικά θεμελιωτικά κεφάλαια (κι αυτό παρά το γεγονός ότι διαφωνώ με κάποιες από τις αξιώσεις του - πράγμα που και ο Φρίντμαν θα εκτιμούσε).
Είναι σαφές ότι ο Friedman, όπως κι ο ίδιος ομολογούσε, επηρεάτηκε πολύ από τον Hayek (όπως καταδεικνύεται από τους προλόγους του στις εκδόσεις του ΔΔ το 1976 και το 1994 και τις πολυάριθμες αναφορές σ' αυτό το έργο στο Κ&Ε). Βλέποντας κανείς τα δύο βιβλία μαζί, αποκτά μια αίσθηση του πώς άλλαξε το κλίμα των ιδεών μέσα σ' αυτά τα χρόνια. Και τα δύο έργα βοήθησαν τους αναγνώστες τους να κατανοήσουν τη φύση της κλασικής δυτικής φιλελεύθερης παράδοσης και την ανάπτυξη των ιδεών που αντιπαρατέθηκαν προς αυτήν. Για τους αναγνώστες του Friedman όμως, οι ιδέες αυτές διαφέρουν απ' αυτές που αντιμετώπισαν οι αναγνώστες του Hayek.
Hayek και Friedman
Για παράδειγμα, η σημασία του «σοσιαλισμού» άλλαξε από την εστίαση στον κεντρικό σχεδιασμό στην έμφαση του ρόλου του κράτους στην αναδιανομή του εισοδήματος και την στενή διαχείριση του εμπορίου μέσω των ρυθμιστικών πολιτικών. Και διαβάζοντας το Κ&Ε το 2017 συνειδητοποιώ για μια ακόμη φορά το πώς η φύση των αντικαπιταλιστικών επιχειρημάτων έχει αλλάξει για να καλύψει τις σύγχρονες διανοητικές ανησυχίες και ατζέντες.
Αυτό καθιστά το βιβλίο πολύτιμη πηγή κατανόησης της ιστορίας των ιδεών σε σχέση με τις σύγχρονες πολιτικές στη μακρά πορεία του δυτικού πολιτισμού, πέρα από την αξία που διατηρεί ως δοκίμιο για την αποτίμηση των πολιτικών τόσο εκείνης της εποχής, όσο και του σήμερα.
Κάτι ακόμη που παρατήρησα είναι η προσεκτική επιλογή λέξεων από τον Friedman. Μιλά όχι τόσο για τον «καπιταλισμό», όσο για τον «ανταγωνιστικό καπιταλισμό» - διακρίνοντάς τον έτσι από τον «παρεοκρατικό καπιταλισμό», ο οποίος, όπως μας δίδαξε ο Randall Holcombe, θα έπρεπε να ονομάζεται απλά «παρεοκρατία» - αλλά δεδομένης της εξάρτησής του από τη συμμαχία μεταξύ των μεγάλων επιχειρήσεων και του κράτους, συγχέεται εύλογα με τον καπιταλισμό.
Φυσικά, τα δύο έργα διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους. Το βιβλίο του Friedman είναι πολύ πιο προσβάσιμο σε έξυπνους προπτυχιακούς απ' ό,τι το αντίστοιχο του Hayek, που σκοπίμως απευθυνόταν σε διανοούμενους. Το βιβλίο του Friedman υπογραμμίζει το κορυφαίο ταλέντο του να διαδίδει τις πολιτικές και οικονομικές ιδέες της κλασικής φιλελεύθερης παράδοσης του περασμένου αιώνα. Μπορεί ποτέ να μη μάθουμε πόσο πολύ συνέβαλε στη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας και την έξοδο αμέτρητων εκατομμυρίων ανθρώπων από τη φτώχεια και την εξαθλίωση.
Ο Friedman ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο, μιλώντας σε σημαντικούς ανθρώπους όπου πήγαινε, διατυπώνοντας ασυμβίβαστα το μήνυμά του. Αυτό το βιβλίο προσφέρει απλώς μια ματιά στη δύναμη της αλλαγής που επρόκειτο να γίνει. Βεβαίως, ο Φρίντμαν δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι είχε ταπεινό τόνο ή συμπεριφορά απόσυρσης από τη διαμάχη των ιδεών, αλλά δεν υπάρχει τίποτε στο βιβλίο αυτό, ή στο έργο του στην πολιτική οικονομία γενικότερα που να καταδεικνύει ότι αξίωνε κάποια πρωτοτυπία ως προς αυτό.
Ήταν οικονομολόγος και όχι πολιτικός φιλόσοφος, και παρόλα αυτά μπορεί να πει κανείς ότι η συμβολή του στην κατανόηση και των δύο αυτών πεδίων ήταν εξίσου σημαντική. Διαβάζοντας κανείς προσεκτικά το κείμενο αποκτά ένα πολύ χρήσιμο σημείο εκκίνησης για την εξέταση του βαθύτερου ΔΔ του Hayek καθώς και άλλων σημαντικών έργων. Σκοπεύω να το χρησιμοποιήσω έτσι.
O Peter Lewin είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικών και Διοίκησης στο UT Dallas και μέλος του δικτύου στελεχών του FEE
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 11 Δεκεμβρίου και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
